ΓΛΩΣΣΟ-ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ*
Η σύνθετη λέξη «Χριστούγεννα» που δηλώνει τη γιορτή που τιμάται στις 25 Δεκεμβρίου αποτελείται, πρώτιστα, από τη λέξη Χριστός η οποία παράγεται από το αρχαίο ρήμα «χρίω» που σημαίνει μυρώνω, αλείφω ως μετάφραση του εβραϊκού mashiah (βλ. Μεσσίας), με άλλα λόγια είναι ο «μυρωμένος». Η άλλη λέξη είναι η γέννα (γέννηση) που προέρχεται από το ρήμα γεννώ. Επομένως, Χριστούγεννα είναι η γιορτή «της του Χριστού γέννας». Αυτό που θα ξένιζε, ίσως, είναι το γραμματικό γένος της λέξης που είναι το ουδέτερο και το οποίο πάντοτε απαντάται στον πληθυντικό (τα Χριστούγεννα). Το πιο «λογικό» θα ήταν η λέξη να ακολουθεί το θηλυκό γένος «η Χριστούγεννα». Η ερμηνεία έχει ως εξής: Φαίνεται πως κατάληξη ουδετέρου πληθυντικού ακολουθεί τον κανόνα της αναλογίας όπως και οι άλλες αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές γιορτές: τα Κρόνια (ή Σατουρνάλια), τα Παναθήναια, τα Θεοφάνεια, τα Πρωτούγεννα που γιορτάζονταν την πρώτη του χρόνου καθώς και άλλες πολλές. Μία άλλη πιθανή ερμηνεία του γραμματικού αριθμού υποδεικνύει ότι ο πληθυντικός των εορτών αποτελεί δάνειο από τον πληθυντικό που χρησιμοποιούνταν σε ιουδαϊκές γιορτές.
Στην αγγλική όλοι γνωρίζουμε πως τα Χριστούγεννα απαντούν ως «Christmas». Δεν αποτελεί μετάφραση από τα ελληνικά αλλιώς θα είχε πιθανώς τη μορφή «Christbirth». Η ρίζα της λέξης είναι το «Christ» και σε αυτή προστίθεται το παραγωγικό επίθημα «mas». Η λέξη Christ προέρχεται από το ελληνικό «Χριστός», κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα από τη μορφή του όρου. Ενδιαφέρουσα είναι η ετυμολογία του επιθήματος «mas» που επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Σύμφωνα με έγκυρα ετυμολογικά λεξικά, προέρχεται από την αρχαία αγγλική λέξη «maesse» που σημαίνει τη «μάζα», επομένως, «Christmas» είναι «η μάζα του Χριστού». Μάζα, όμως, όχι με την έννοια του βάρους αλλά με την έννοια που παίρνει μέσα από την ρωμαιοκαθολική θρησκεία και το τελετουργικό της θείας ευχαριστίας. Η λέξη «maesse» προέρχεται, σύμφωνα με τους ερευνητές, από το λατινικό «missa» που απαντά στη φράση «Ite, missa est» η οποία αποτελεί την τελευταία φράση στο ρωμαιοκαθολικό τελετουργικό της θείας ευχαριστίας.
Τι είναι από γραμματική άποψη η λέξη missa και τι σημαίνει; Η λέξη προέρχεται από το ρήμα mitto (mittere) που σημαίνει στέλνω, απολύω, απελευθερώνω, αφήνω κτλ. Από γραμματική άποψη, κάποιοι υποστηρίζουν ότι αποτελεί μετοχή παρακειμένου και αναφέρεται στον Χριστό. Θα μπορούσε να παραπέμπει στον Χριστό εφόσον ο ίδιος είναι Θεόσταλτος, ωστόσο, το θηλυκό γένος της μετοχής δεν θα ταίριαζε γραμματικά με το αρσενικό γένος του εννοούμενου υποκειμένου Christus και έτσι η φράση «Ite, missa est» θα μεταφραζόταν εσφαλμένα ως «Πηγαίνετε, (ο Χριστός) είναι σταλμένη». Άλλοι εκλαμβάνουν το missa est ως ρήμα παθητικού παρακειμένου με εννοούμενο υποκείμενο τη «συνάθροιση» («congregatio missa est», «η συνάθροιση απολύθηκε»). Κάποιοι άλλοι επισημαίνουν ότι η λέξη missa αποτελεί έναν ύστερο λατινικό τύπο του ουσιαστικού «missio» και έτσι η λατινική φράση της θείας ευχαριστίας θα αποδιδόταν ως «Πηγαίνετε, η απόλυση γίνεται» αναφερόμενη στην περάτωση του τελετουργικού. Η τελευταία θέση είναι και η πιο αποδεκτή για την ακριβή μετάφραση της εκκλησιαστικής φράσης. Ωστόσο, υπάρχουν άλλες αστήρικτες και σχεδόν καθόλου αποδεκτές θέσεις που υποστηρίζουν ότι η λέξη «missa» προέρχεται από το ελληνικό «μύησις», το εβραϊκο «matzah» (άζυμο ψωμί) ή το γερμανικό «mese» (συνάθροιση).
Συνοψίζοντας, «Christmas» δεν είναι η γέννηση του Χριστού αλλά «η μάζα του Χριστού», με τη «μάζα» να χρησιμοποιείται με την εκκλησιαστική σημασία ως ένα άλλο όνομα για την απόδοση της θείας ευχαριστίας στη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, σημαίνοντας την απόλυση, απελευθέρωση (missa < maesse < mass < [Christ]mas) των πιστών από το τελετουργικό. Η ετυμολόγηση των δύο λέξεων φανερώνει στα ελληνικά την απλή και απόλυτα κατανοητή σύνθεση μιας λέξης που σχετίζεται με το γεγονός καθεαυτό, ενώ στα αγγλικά η γιορτή αυτή σχετίζεται με θρησκευτικό τελετουργικό που αφορά στον Χριστό.
*Υποψήφιος Διδάκτορας Αναλ. Προγραμμάτων και Συγκρ. Παιδαγωγικής (Εκπαίδευση, Γλώσσα), Τμήμα Επιστημών Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου
georgiou.georgos@ucy.ac.cy
Facebook: Γλωσσο-Συναντήσεις
