ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Στο φως μια βασίλισσα

Είναι το πορτραίτο στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο Λευκωσίας χαμένο έργο του Τιτσιανού;

Του Απόστολου Κουρουπάκη

Του Απόστολου Κουρουπάκη

kouroupakisa@kathimerini.com.cy

Η βασίλισσα επιστρέφει στον θρόνο της, αποκαλυπτόμενη… ο λόγος για τον πίνακα που εκτίθεται στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο και που εικονίζει την τελευταία βασίλισσα της Κύπρου, την Αικατερίνη Κορνάρο. Ο τίτλος της έκθεσης είναι προγραμματικός «Τα μυστικά ενός βασιλικού πορτραίτου», και κανείς αναρωτιέται τι μυστικά μπορεί να κρύβει ένας πίνακας που απεικονίζει μια βασίλισσα. Αυτά τα μυστικά κλήθηκαν να αποκαλύψουν η Έλενα Πογιατζή-Ρίχτερ, επιμελήτρια της έκθεσης και η επιστημονική ομάδα που μελέτησε το πορτραίτο της τελευταίας βασίλισσας της Κύπρου, που παραχωρήθηκε με μακροχρόνιο δανεισμό από τον ιδιώτη συλλέκτη Μιχάλη Ζεϊπέκκη. Όταν ο συλλέκτης έδειξε το απόκτημά του στους υπεύθυνους του Μουσείου, τα έμπειρα μάτια του προσωπικού διέκριναν ότι το έργο που είχαν μπροστά τους έκρυβε πολλά και ενδιαφέροντα μυστικά που έπρεπε οπωσδήποτε να αποκαλυφθούν. Η κ. Έλενα Πογιατζή-Ρίχτερ αποκάλυψε στην «Κ» τα μυστικά του πορτραίτου.

Τιτσιανός ή μαθητής

«Έγιναν, αρχικά, οι απαραίτητες εργασίες για να αποκαλυφθούν τα ζωγραφικά στρώματα», λέει η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ, «και τότε τέθηκε το ερώτημα πότε χρονολογούνται αυτά ζωγραφικά στρώματα αλλά και ποια είναι η ταυτότητα του ζωγράφου». Αυτά είναι τα βασικά μυστικά που κλήθηκαν να αποκαλύψουν. «Διά γυμνού οφθαλμού φαινόταν ότι πίσω από την πρώτη ζωγραφική επιφάνεια, στην περιοχή της κορώνας ειδικά, υπήρχε δεύτερο στρώμα και αναγνωρίσαμε αμέσως ότι είναι υψηλής τεχνικής, από χέρι γνωστού πιθανότατα ζωγράφου και έπρεπε να αναλυθεί». Η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ μας λέει ότι υπάρχουν οκτώ πορτραίτα ανά τον κόσμο της Αικατερίνης Κορνάρο, πανομοιότυπα με αυτό του Λεβέντειου Μουσείου, και όλα αναφέρεται ότι είναι αντίγραφα που έχουν βασιστεί σε πρωτότυπο του Τιτσιανού, έτσι και αυτό συγκαταλέγεται σε αυτά και χρονολογικά τοποθετείται στην αρχή αυτής της σειράς, «τεχνοτροπικά ανήκει στην παλέτα ενός βενετού ζωγράφου και παραπέμπει στο έργο του Τιτσιανού, δηλαδή στον 16ο αιώνα. Η περίπτωση του δικού μας πορτραίτου ανήκει σε αυτή την πρώτη σειρά και είναι ποιοτικά καλύτερο και γεννιέται το μεγάλο ερώτημα, ‘‘είναι το πορτραίτο αυτό το χαμένο πρωτότυπο του Τιτσιανού ή έγινε από μαθητή του, βλέποντας το έργο του δασκάλου του;’’», αναρωτήθηκε η ομάδα.

Για να απαντηθούν τα ερωτήματα έγινε ανάλυση του πίνακα και μελέτη των ζωγραφικών στρωμάτων από το Ινστιτούτο Κύπρου το οποίο διαθέτει ένα τμήμα που ονομάζεται Star C και ασχολείται ειδικά με τη μελέτη και την ανάλυση έργων Τέχνης. «Με μεγάλη έκπληξη και χαρά ανακαλύψαμε ότι στα κάτω στρώματα του πορτραίτου υπάρχουν ίχνη πίνακα του 16ου αιώνα. Η μορφή του πορτραίτου δεν είχε καμία τροποποίηση, ωστόσο άλλα σημεία του είχαν τύχει κάποιας μετατροπής, όπως είναι ο ώμος της φιγούρας, η κορώνα, και είχε απαλειφθεί ένα ύφασμα στο στήθος. Το επιστήθιο αυτό κάλυμμα είχε αφαιρεθεί», λέει η Έλενα Πογιατζή-Ρίχτερ. Μελετήθηκαν 70 χρωστικά σημεία (pigments) με λέιζερ (χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι μη επεμβατικές και μη καταστρεπτικές, υπέρυθρες και υπεριώδεις ακτίνες) και βρέθηκε ότι το χρυσό και οι πέρλες της κορώνας είναι επιζωγράφιση του 19ου αιώνα και σε κάποιες περιπτώσεις εντοπίστηκαν και επεμβάσεις συντήρησης του 20ού. Η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ τόνισε ιδιαίτερα την κορώνα, «η κορώνα που εμφανίστηκε μετά τη συντήρηση έχει ιδιαίτερη σημασία, μιας και αυτού του τύπου η ακτινωτή κορώνα συναντάται σε όλες τις εικόνες της Κορνάρο, ενώ και το τουρμπάνι με τα ανθεμωτά σχέδια δείχνει ότι η Αικατερίνη συνδύαζε τις κυπριακές ενδυματολογικές της επιλογές με τη βενετσιάνικη μόδα».

Αναλύθηκαν τα στρώματα, βρέθηκε η πρώτη μορφή του πορτραίτου, και με όλα τα στοιχεία που συλλεχθήκαν οι ειδικοί οδηγήθηκαν, πάντοτε με επιφύλαξη, στο συμπέρασμα ότι το έργο προετοιμάστηκε, ζωγραφίστηκε από το χέρι κάποιου γνωστού βενετσιάνου ζωγράφου του 16ου αιώνα, και με βάσει όλες τις υπόλοιπες πληροφορίες δεν αποκλείεται ο δημιουργός του έργου να είναι ο Τιτσιανός. Η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ επισημαίνει ξανά ότι η όποια ταύτιση θα πρέπει να γίνει με πολλή προσοχή, αφού δεν υπάρχει κάποια επιγραφή που να το πιστοποιεί πέραν πάσης αμφιβολίας. Ωστόσο, οι επιστημονικές αναλύσεις που έγιναν, αλλά και τα τεχνοτροπικά στοιχεία του έργου παραπέμπουν στην περίοδο που ο σπουδαίος Βενετός ζωγράφος δημιουργούσε πορτραίτα με παρόμοια τεχνική (1530-1560), «φυσικά δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο το έργο να είναι κάποιου μαθητή του». Πολύ προσεκτική η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ επαναλαμβάνει ότι το έργο παραπέμπει στον Τιτσιανό ή σε κάποιον μαθητή του, είναι αναγεννησιακό και σε πολύ καλή κατάσταση και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό.

Μεγαλύτερο έργο

Μία ακόμη ανακάλυψη που έγινε από τους ειδικούς του Λεβέντειου Μουσείου είναι ότι το πορτραίτο ήταν αποκομμένο από ένα μεγαλύτερο έργο. Ο καμβάς φαινόταν ότι δεν ήταν σωστά τοποθετημένος στο ζωγραφικό τελάρο και δεν ήταν καν καρφωμένος σωστά. Συνεπώς, φαίνεται ότι κόπηκε βιαστικά, μπήκε σε νέο τελάρο από ξύλο λεύκας, όπως έδειξαν οι αναλύσεις, και έτσι μεταφέρθηκε από την Ιταλία (η χρήση του ξύλου λεύκας σε τελάρα πινάκων ήταν διαδεδομένη) κα πωλήθηκε στη βόρεια Ευρώπη, φτάνοντας εν τέλει στη συλλογή του Γουλιέλμου. Η Αικατερίνη στο μεγάλο έργο θα σε ημίσωμη μορφή, με το φόρεμά της να απλώνεται κάτω και να τείνει το αριστερό χέρι στο πλάι και με το δεξί της να κρατάει ελαφρώς το ένδυμα και αυτό το ξέρουμε από άλλα παρόμοια έργα με την Αικατερίνη Κορνάρο.
Μετά από όλες τις αρχαιομετρικές αναλύσεις και την ιστορικοτεχνική μελέτη, (που έγιναν και στη Δρέσδη) ο πίνακας συντηρήθηκε για διάστημα ενός και πλέον χρόνου. Ο συντηρητής κατάφερε να διασώσει τα πρωτότυπα χρώματα και αυτό είναι πολύ σημαντικό, προσθέτει η κ. Πογιατζή-Ρίχτερ.

Από τη Βενετία… στην Κύπρο

Το πορτραίτο, μας διηγείται η επιμελήτρια της Έκθεσης, έφτασε στην Κύπρο τον Ιανουάριο του 2015 και αγοράστηκε από τον συλλέκτη Μιχάλη Ζεϊπέκκη. Πολύ πιθανόν το πορτραίτο αγοράστηκε κάποια στιγμή στην Ιταλία, και πιθανότατα στη Βενετία από τον συλλέκτη και έμπορο τέχνης Soli, ο οποίος το μεταπώλησε στον Γουλιέλμο Β΄ της Πρωσίας, κατόχου πολύ μεγάλης και σημαντικής συλλογής έργων Τέχνης. Η Έλενα μας πληροφορεί ότι στο πίσω μέρος του έργου υπάρχει υπομνηματισμός στα γερμανικά που αναφέρει «Βενετού ζωγράφου του 1570, έπειτα συλλογή Soli και συλλογή αυτοκράτορα της Πρωσίας Γουλιέλμου Β΄ με 4ψήφιο αριθμό μητρώου». Με μπούσουλα αυτές τις πληροφορίες η ομάδα, με επικεφαλής την Έλενα Πογιατζή-Ρίχτερ αναζήτησαν περισσότερα στοιχεία στα αρχεία του Βερολίνου, και όχι μόνο. Επιβεβαιώθηκε ότι το έργο όντως ήταν βενετικής προέλευσης, και επίσης ότι όντως ανήκε στη συλλογή του Γουλιέλμου (σ.σ. ο θεμέλιος λίθος της σημερινής Πινακοθήκης του Βερολίνου). Σε κάποια φάση ένα μέρος της συλλογής πωλήθηκε από την οικογένεια του αυτοκράτορα σε ιδιώτες (1926-1929), και μετά από εκεί χάνουμε τα ίχνη του πορτραίτου, ώσπου αυτό αποκτήθηκε από τον κ. Ζεϊπέκκη.

Η τελευταία βασίλισσα

Η Αικατερίνη Κορνάρο (1454-1510) ήταν η τελευταία βασίλισσα της Κύπρου, από το 1474 έως το 1489. Κόρη του ευγενή Μάρκο Κορνάρο και της Φλορέντσα Κρίσπο. Η οικογένεια Κορνάρο είχε σχέσεις ανέκαθεν εμπορικές σχέσεις με την Κύπρο. Παντρεύτηκε το 1468 τον Ιάκωβο Β΄ της Κύπρου, σε ηλικία 14 χρονών. Με τον Ιάκωβο έκαναν ένα γιο, τον Ιάκωβο Γ΄ που όμως πέθανε σε βρέφος. Στις 14 Μαρτίου 1489 αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να παραδώσει το νησί στη Δημοκρατία της Βενετίας. Της δόθηκε ως αποζημίωση η πόλη του Άζολο. Πέθανε στη Βενετία το 1510.

Πληροφορίες: Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο Λευκωσίας, «Τα Μυστικά ενός Βασιλικού Πορτραίτου», μέχρι και τις 14 Ιανουαρίου 2018.

Φωτογραφίες Φίλιππος Χρίστου

Εικαστικά: Τελευταία Ενημέρωση

Στο Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή στα Πλατανίσκια θα παρουσιαστούν χαρακτικές εικονογραφήσεις μιας περιόδου 46 χρόνων, από το ...
Του Απόστολου Κουρουπάκη
 |  ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ
Το κοινό προσκαλείται να παρακολουθήσει τη δημιουργική διαδικασία του καλλιτέχνη από τις 28 Φεβρουαρίου, ενώ η μεγάλη τελετή ...
Kathimerini.com.cy
 |  ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ