Kathimerini.com.cy
ΓΛΩΣΣΟ-ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
*Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ
Μία από τις ιδιότητες των λέξεων είναι η ικανότητά τους να μεταβάλλουν τις σημασίες τους με το πέρασμα των χρόνων. Ρητά παραδείγματα αντλούμε αναδιφώντας τις λέξεις της αρχαίας ελληνικής, κάποιες από τις οποίες έχουν διαφορετική σημασία, όταν χρησιμοποιούνται στα νέα ελληνικά. Για παράδειγμα, η λέξη «θυμός» σήμαινε την ψυχή στα αρχαία ελληνικά ενώ σήμερα δηλώνει το συναίσθημα της αγανάκτησης. Πάντως, σπέρματα της πρωταρχικής τους σημασίας ενδέχεται να παραμένουν και στα νέα ελληνικά, όπως λόγου χάρη η λέξη «κυκλοθυμικός» που δηλώνει τη συνεχή εναλλαγή συναισθημάτων στην ψυχή κάποιου.
Η γέννηση των λέξεων σημαίνει ταυτόχρονα μία και μόνο σημασία. Η πολιτιστική εξέλιξη, όμως, των κοινωνιών σε πολλές περιπτώσεις επενεργεί θετικά προς τη διαφοροποίηση των νοημάτων των λέξεων. Η λέξη «αρχείον» σήμαινε το ίδρυμα που έμεναν οι έφοροι της Σπάρτης, ενώ όταν σε αυτό το μέρος άρχισαν να φυλάγονται τα δημόσια έγγραφα, τότε έλαβε τη σημασία με την οποία χρησιμοποιείται σήμερα. Η σύνδεση μιας λέξης με άλλα αντικείμενα ή εμπειρίες, σιγά-σιγά τη «φορτίζει» και με άλλες σημασίες, απαλείφοντας το ένα και μοναδικό της σημασιολογικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, με τη λέξη φύλλο δεν εννοούμε μόνο το μέρος του δέντρου αλλά και τη σελίδα του βιβλίου όπως επίσης και το μέρος του παραθύρου που ανοίγει (παραθυρόφυλλο).
Επίσης, η τεχνολογική εξέλιξη δημιούργησε περαιτέρω σημασιολογικά πλαίσια σε διάφορες λέξεις όπως το «ποντίκι», που δεν σημαίνει μόνο το τρωκτικό αλλά και τη συσκευή του υπολογιστή ή ακόμα το ρήμα «τρέχω» που χρησιμοποιείται ως όρος για την ενεργοποίηση ενός προγράμματος στον υπολογιστή. Η γλωσσολογία υποστηρίζει την έννοια της «δήλωσης» η οποία τονίζει την ύπαρξη ενός κεντρικού πυρήνα σημασίας για μία λέξη, καθώς και την έννοια της «συνυποδήλωσης» που υπογραμμίζει τις αποχρώσεις που μπορεί να λάβει μία λέξη με τις δευτερεύουσες σημασίες της που κτίζονται με το πέρασμα του χρόνου.
Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι λέξεις διαφοροποιούν τη σημασία τους μέσα από 4 διαδικασίες. Αρχικά, μία λέξη μπορεί να επιδεχθεί σημασιολογική «πλάτυνση», δηλαδή να διευρύνει τη σημασία της: η λέξη παράθυρο σημαίνει το τετράγωνο, κυρίως, άνοιγμα στα κτίρια αλλά υπάρχει και το παράθυρο του υπολογιστή, «το παράθυρο στον κόσμο» και το «παραθυράκι του νόμου». Αντίθετα, μία λέξη ενδέχεται να «στενέψει» τη σημασία της και από μία γενική έννοια να σημαίνει κάτι συγκεκριμένο: π.χ. η αρχική σημασία της λέξης «ποιητής» ήταν «αυτός που έφτιαχνε κάτι» – εξού και η ετυμολογία της λέξης – ενώ σήμερα σημαίνει εκείνον που ασχολείται με το λογοτεχνικό είδος των ποιημάτων. Επιπρόσθετα, υπάρχουν λέξεις που το σημασιολογικό τους πλαίσιο φορτίστηκε με αρνητικές συνυποδηλώσεις ενώ αρχικά είχαν θετική σημασία, όπως η λέξη αγαθός που σήμαινε τον φιλότιμο, ενάρετο και γενναίο άνθρωπο, και η οποία σήμερα υποδηλοί τον υπερβολικά αφελή που τυγχάνει εκμετάλλευσης. Τέλος, η σημασία μίας λέξης μπορεί να «βελτιωθεί», όπως η λέξη λέσχη, η οποία αναφερόταν με την αρχική της σημασία στον χώρο όπου συνωστίζονταν ληστές ενώ σήμερα σημαίνει απλώς τον χώρο που μαζεύεται μία ομάδα ανθρώπων.
Η σημασιολογική διαφοροποίηση των λέξεων αποτελεί δομικό στοιχείο εξέλιξης των γλωσσών το οποίο εμπλουτίζει την εκφραστική δεινότητα των χρηστών της γλώσσας. Μέσα από τα συμφραζόμενα, οι λέξεις αποκτούν διαφορετικό νόημα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας, διαιωνίζοντας τον εκφραστικό πλούτο μιας γλώσσας.
*Υποψήφιος Διδάκτορας Αναλ. Προγραμμάτων και Συγκρ. Παιδαγωγικής (Εκπαίδευση, Γλώσσα), Τμήμα Επιστημών Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου
Ακολουθήστε μας στο Facebook: Γλωσσο-Συναντήσεις
