ΚΥΠΕ
Τη λήξη των φετινών ανασκαφών στον Άγιο Σωζόμενο, στα πλαίσια του προγράμματος ASESP (Agios Sozomenos Excavation and Survey Project) κάτω από τη διεύθυνση της δρος Δέσπως Πηλείδου, Εφόρου Αρχαιοτήτων, οι οποίες διήρκεσαν από τις 11 Σεπτεμβρίου μέχρι της 27 Οκτωβρίου 2017, ανακοίνωσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του ΓΥΤΠ, οι φετινές ανασκαφές επικεντρώθηκαν στο υψιπέδιο «Νικολήδες» και στόχευαν στη διερεύνηση του οχυρού, ενώ διενεργήθηκαν της ανασκαφές για πρώτη φορά στη θέση «Αμπέλια», όπου εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια των επιφανειακών επισκοπήσεων του 2016, αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στην επιφάνεια του εδάφους με μεγάλες ποσότητες θραυσμένων πίθων.
Το οχυρό Νικολήδες
Από υψηλής ευκρίνειας αεροφωτογραφίες του 2013 διαφάνηκε τείχος με περιφέρεια γύρω στα 920μ. Ένα όρυγμα στην νότια πλευρά του απεκάλυψε εντυπωσιακό τείχος χτισμένο από οριζόντια τοποθετημένους πελεκητούς λίθους, με μικρές πέτρες και κονίαμα μεταξύ της, που διατηρείται σε ύψος 1,20μ. Ο τρόπος κατασκευής του είναι σε πλήρη αντίθεση μ’ αυτόν των γειτονικών χώρων, όπου γίνεται χρήση κυρίως ακατέργαστων λίθων.
Οι φετινές ανασκαφές στόχευαν στη διερεύνηση του αρχιτεκτονικού σχεδίου του τείχους, της χρονολογικής του διάρκειας και της λειτουργίας του. Η ανασκαφή της νότιας πλευράς του τοίχου από πελεκητούς λίθους που διαφάνηκε το 2015, απεκάλυψε ότι αποτελείτο από διαταραγμένα στρώματα με τεράστιους λίθους που μεταφέρθηκαν με μηχανικά μέσα από την αρχική της θέση. Με την αφαίρεσή της σε συγκεκριμένο σημείο, αποκαλύφθηκε μέρος της νότιας όψης του πύργου. Κάτω από τα μπάζα βρέθηκε σπασμένο αγγείο με οριζόντιες λαβές, που πιθανόν να μιμείται την Λευκόχριστη κεραμική. Αποκαλύφθηκε η ΝΔ πλευρά του πύργου η οποία εφάπτεται του τείχους, αλλά δεν «δένει» μ’ αυτό. Επομένως ο πύργος μάλλον αποτελεί προσθήκη στο αρχικό τείχος. Έχει διαστάσεις 15 Χ 7.5μ. και είναι κατασκευασμένος από πελεκητούς λίθους με ενδιάμεσα στρώματα από μικρές πέτρες και κοκκινωπό κονίαμα. Ερευνήθηκε της η ΒΔ πλευρά του πύργου, όπου και πάλι οι σύγχρονες επεμβάσεις έφθασαν μέχρι το βράχο, αφαιρώντας τον ακρογωνιαίο λίθο από τη θέση του.
Ο περίβολος διασώζεται σε καλή κατάσταση γύρω από το υψιπέδιο, εκτός από ένα σημείο όπου αφαιρέθηκε και πάλι από σύγχρονες επεμβάσεις. Είναι κατασκευασμένο από επίπεδες πλάκες σε στρώσεις και μικρές πέτρες μεταξύ της και σε μερικά σημεία έχει πλάτος 3.20μ.
Το ερώτημα κατά πόσον υπήρχε εσωτερικός διαχωρισμός απαντήθηκε με σχετική ευκολία, καθώς βρέθηκαν τοίχοι αρκετού πάχους που εφάπτονται του τείχους και εκτείνονται της το εσωτερικό του οχυρού. Η ανασκαφή στην ανατολική πλευρά του περιβόλου απέδωσε στοιχεία για τον τρόπο κατασκευής του αλλά και πιθανές μετατροπές του. Σε κάποιο σημείο δημιουργείται μια εσοχή η οποία δεν φαίνεται να είναι σε συνοχή με το υπόλοιπο του τείχους, ίσως διότι έγινε κάποια μετατροπή σ’ αυτό το σημείο. Το τείχος στην βόρεια πλευρά έχει πλάτος 2.05μ. ενώ μετά την εσοχή, έχει μεταφερθεί της την άκρη του υψιπέδιου και έχει πλάτος 1.80μ. Και πάλι ανευρέθηκαν εσωτερικοί τοίχοι, πάνω ακριβώς από τον φυσικό βράχο που υποδεικνύουν εσωτερικά δωμάτια. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο αν τα δωμάτια αυτά είναι σύγχρονα με τον περίβολο ή αν προϋπήρχαν, ένα ερώτημα που θα διερευνηθεί περισσότερο στην επόμενη ανασκαφική περίοδο. Δεν έχουν ανευρεθεί αντικείμενα, εκτός από μικρές ποσότητες κεραμικής, ιδιαίτερα στο λεπτό στρώμα χώματος πάνω από τον φυσικό βράχο, που υποδεικνύει την περίοδο μετά την εγκατάλειψη του οχυρού. Η κεραμική αποτελείται από Λευκή Γραπτή τύπου VI, Λευκόχριστη κεραμική τύπου Ι και πρώιμου τύπου ΙΙ, Ερυθρή Επίχριστη, Ακόσμητη κεραμική και μικρά δείγματα Μυκηναϊκής κεραμικής, υποδεικνύοντας χρήση εντός της ΥΚΙ και ΙΙ. Πολύ σημαντικά είναι και τα δείγματα Κυπρο-Μινωικής γραφής που έχουν εντοπιστεί, γραπτά και εγχάρακτα, σε όστρακα κεραμικής και πίθους, τα οποία βρίσκονται υπό μελέτη.
Αμπέλια
Η ανασκαφή συνέχισε στη θέση Αμπέλια, σε μικρό λόφο περίπου 350μ. από την ανασκαφή των τριών περασμένων χρόνων στη θέση Τζίρπουλος, όπου διαφαίνονταν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και μεγάλες ποσότητες θραυσμάτων από πίθους. Παρ’ όλον ότι σήμερα υπάρχει μικρό ρυάκι μεταξύ των δύο θέσεων, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ανήκουν στον ίδιο οικισμό. Οι ανασκαφές απεκάλυψαν μια ορθογώνια αίθουσα, 11.6μ.Χ3.3μ. με γύψινο δάπεδο και είσοδο στην νότια πλευρά, η οποία οδηγούσε σε βοτσαλωτή αυλή. Σ’ αυτή την αίθουσα υπήρχαν εννιά λίθινες βάσεις όπου ήταν τοποθετημένοι μεγάλοι πίθοι (ομάδας δυο ή τριών), οι οποίοι βρέθηκαν σπασμένοι στο δάπεδο. Στην δυτική πλευρά υπήρχαν της παρόμοιες λίθινες βάσεις –ωστόσο δύο μεγάλοι λίθοι φαίνεται ότι έπεσαν και θρυμμάτισαν της πίθους οι οποίοι βρίσκονταν από κάτω. Ο αριθμός των πίθων κυμαίνεται από εννιά μέχρι και δεκαέξι και θα πρέπει να συγκέντρωναν μεγάλο μέρος της τοπικής παραγωγής.
Στη δυτική πλευρά του δωματίου στρώμα από στάχτες πάχους 6 εκ. προήρθε από μεγάλη φωτιά, η οποία προκάλεσε την καταστροφή του κτηρίου. Η οροφή κατέπεσε σφραγίζοντας το στρώμα της καταστροφής σε τουλάχιστον δύο σημεία. Της ορθογώνιος λίθος με υποδοχή ίσως να στήριζε μια ξύλινη θύρα ή ένα πάσσαλο.
Στο διπλανό δωμάτιο στα δυτικά, της τοίχος παράλληλος με τον δυτικό της αίθουσας της, πιθανόν να αποτελεί μια δεύτερη φάση. Το δάπεδο δεν διατηρείται σε τόσο καλή κατάσταση όσο στο ανατολικό, αλλά ο φυσικός βράχος ήταν καλυμμένος με γύψινη επικάλυψη. Μερικά κοιλώματα στο δάπεδο πιθανόν να είναι από ρίζες δέντρων, ενώ άλλα πιθανόν να ήταν υποδοχές πασσάλων, ιδιαίτερα αυτά που περιείχαν λίθους τοποθετημένους κάθετα. Αυτά με γύψινη επίστρωση στήριζαν αποθηκευτικά αγγεία. Έντονα σημάδια φωτιάς διαφάνηκαν και στην δυτική πλευρά του δεύτερου δωματίου όπου διατηρούνται μόνο μικρά τεμάχια των διαχωριστικών τοίχων. Ως αποτέλεσμα είναι δύσκολο να διαγνωστεί με βεβαιότητα αν της ο χώρος ήταν αρχικά ενιαίος και υποδιαιρέθηκε αργότερα σε δύο μακρόστενους μικρότερους χώρους. Στην βόρεια του πλευρά βρέθηκαν καμένα όστρακα πίθων της και μέρος της οροφής που κατέρρευσε και σφράγισε το στρώμα καταστροφής από τη φωτιά. Στη νότια πλευρά υπήρχαν μικρότερα αποθηκευτικά αγγεία με εγχάρακτη ή εμπίεστη διακόσμηση μαζί με τριβεία, μια μικρή ορειχάλκινη λεπίδα και ένα λίθινο παιγνίδι, ίσως σε δεύτερη χρήση. Λίθινα παιχνίδια βρέθηκαν σε διάφορα σημεία στην επιφάνεια αλλά και χρησιμοποιημένα ως δομικό υλικό σε τοίχους. Ένα βαθμιδωτό λίθινο αντικείμενο βρέθηκε εντός του καμένου στρώματος. Εκτός από της πίθους, τα αποθηκευτικά αγγεία, όστρακα κεραμικής και λίθινα εργαλεία δεν έχει βρεθεί κανένα άλλο αντικείμενο, προφανώς γιατί οι κάτοικοι τα μετέφεραν όλα μαζί της όταν εγκατέλειψαν το χώρο, πριν από την καταστροφή από φωτιά.
Δύο ορύγματα στην ανατολική πλευρά του λόφου έχουν επιβεβαιώσει ότι οι βαθιές καλλιέργειες κατέστρεψαν δυστυχώς τα αρχαιολογικά στρώματα. Ωστόσο είναι έκδηλο ότι ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται από της πρόποδες του υψιπεδίου του Barsak μέχρι το σημείο ένωσης των ποταμών Άλυκου και Γιαλιά. Το μέγεθος και η σύνθεση του οικισμού προδίδουν τον αστικό του χαρακτήρα.
Η κεραμική είναι καλής ποιότητας, σε αντίθεση με αυτή στο οχυρό Νικολήδες. Πρόχοι και φιάλες του Δακτυλιόσχημου τύπου κεραμικής, του Λευκού Επίχριστου Ι και Πρώιμου ΙΙ, Λευκού Γραπτού Τροχήλατου και όστρακα Μυκηναϊκής κεραμικής, Ερυθρής και Μελανής Επίχριστης και Ερυθρής επί Ερυθρού ή Ερυθρής επί Μελανού, της και Μονόχρωμης, και λίγα όστρακα από μαγειρικά σκεύη υποδεικνύουν ότι, εκτός από τα αποθηκευτικά αγγεία, τα περισσότερα είναι μικρά δοχεία καθημερινής χρήσης. Επομένως πρόκειται για ένα κτήριο με χώρους αποθήκευσης όπου ήταν συγκεντρωμένη η τοπική παραγωγή ενώ τα εργαστήρια βρίσκονταν στην κατωφέρεια στα νότια στη θέση Τζίρπουλος.
Χρειάζεται ακόμα πολλή μελέτη και έρευνα για να αντιληφθούμε ή να σκιαγραφήσουμε την κοινωνική οργάνωση της περιοχής και την αλληλουχία των γεγονότων. Ωστόσο άρχισε ήδη να διαφαίνεται ότι, με την αρχή της Ύστερης Εποχής του Χαλκού ο οικισμός έχει ήδη ιδρυθεί και βρίσκεται εκεί σε συνάρτηση με το οχυρό στο Barsak. Σταδιακά η οίκηση επεκτείνεται μέχρι την πεδιάδα, της το σημείο ένωσης των ποταμών Άλυκου και Γιαλιά. Το οχυρό Barsak εγκαταλείπεται και ιδρύεται νέο οχυρό της Νικολήδες το οποίο χρειάστηκε να ενδυναμωθεί κατά τη διάρκεια χρήσης του, με πύργο από πελεκητούς λίθους.
Στη θέση Αμπέλια, κοντά στην ένωση των ποταμών και της οδούς επικοινωνίας με την ανατολική Κύπρο, ιδρύεται ένα κτήριο με αποθηκευτικούς χώρους σε περίοπτο σημείο, το οποίο επιθεωρεί και ελέγχει την περιοχή. Πριν το τέλος της ΥΚΙΙ, φαίνεται ότι ούτε καν το πανίσχυρο οχυρό της Νικολήδες δεν έχει τη δυνατότητα να αντεπεξέλθει στον επερχόμενο κίνδυνο, αφού οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και τα δύο σημεία, παίρνοντας μαζί της τα υπάρχοντά της. Τα οχυρά σε περίαπτα σημεία, η συσσώρευση της παραγωγής στο κτήριο των πίθων στη θέση Αμπέλια, η έκταση του οικισμού και η στρατηγική θέση όλων αυτών των εγκαταστάσεων, προϋποθέτουν σχεδιασμό και έλεγχο τόσο του ανθρώπινου δυναμικού όσο και της παραγωγής. Η κεραμική υποδεικνύει ότι πρόκειται για ένα οικισμό με επαφές και τα ορυχεία του χαλκού, που δεν απέχουν πολύ και, σε συνδυασμό με της ποτάμιες οδούς της τη θάλασσα πρέπει να είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και επέκταση του οικισμού, μέχρι που ένα καταστροφικό γεγονός προκάλεσε την ολική εγκατάλειψη.
Αρχαιοβοτανολογικά ευρήματα
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών περισυλλέχτηκαν δείγματα χωμάτων για επίπλευση (κοσκίνισμα με νερό) για να συλλεχθούν τα οργανικά κατάλοιπα, τα οποία μελέτησε η δρ Εύη Μαργαρίτη (STARC του Ινστιτούτου Κύπρου). Τα αρχαιοβοτανολογικά δείγματα είναι απανθρακωμένα και προέρχονται από της περιοχές της πυρκαγιάς, στην αίθουσα των πίθων. Τα φυτικά κατάλοιπα περιέχουν διάφορους σπόρους της δημητριακά και φρούτα και ειδικά κριθάρι, σύκα, σταφύλια και αμύγδαλα. Τα σταφύλια μάλλον θα ήταν σε μορφή σταφίδας γιατί διατηρείται ο φλοιός και μπορεί να διακρίνει κανείς τα κουκούτσια. Εκτός από τα δημητριακά, φρούτα και ξηρούς καρπούς, υπάρχουν και ζιζάνια καλλιέργειας (Chenopodium και Echium Vulgare) που μάλλον θα περισυλλέγονταν από την γύρω περιοχή.
Πιθανόν τα πιο πάνω βοτανολογικά ευρήματα να προέρχονται από προϊόντα που φυλάγονταν της πίθους που βρέθηκαν στο κτήριο αυτό, τα οποία διατηρήθηκαν γιατί απανθρακώθηκαν στην φωτιά που κατέστρεψε το χώρο. Περισσότερες μελέτες για το περιεχόμενο των πίθων θα διεξαχθούν στο εγγύς μέλλον. Το υλικό αυτό είναι πολύ σημαντικό ως αρχαιοβοτανολογικό δείγμα από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και μαζί με τα δείγματα από τη θέση Τζίρπουλος θα υποβοηθήσει στην ανασύσταση των αγροτικών πρακτικών και της οικονομίας της περιόδου.
