Του Απόστολου Κουρουπάκη
Το έργο του Ευγένιου Ο’ Νηλ «Ταξίδι μεγάλης μέρας προς τη νύχτα» είναι αυτοβιογραφικό και για πρώτη φορά ανέβηκε στη σκηνή τρία χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, κερδίζοντας μάλιστα το βραβείο Πούλιτζερ το 1957. Στον ΘΟΚ έχει ανέβει άλλη μία φορά, το 1978, σε σκηνοθεσία Εύη Γαβριηλίδη. Αυτή τη φορά το κλασικό έργο του Ο’ Νηλ ανεβαίνει στην Κεντρική Σκηνή του κρατικού θεάτρου σε σκηνοθεσία του Γιάννη Χουβαρδά, ο οποίος λέει ότι οι ήρωες του έργου, όπως και πολλοί άνθρωποι κρύβουν τους σκελετούς στην ντουλάπα τους, αναβάλλοντας την πολυπόθητη λύτρωσή τους έως την επόμενη μάχη. Μας λέει επίσης ότι έχει μία καχυποψία με τα «ιδανικά ζευγάρια», τόσο στη ζωή όσο και στο θέατρο, ωστόσο οι Ρένη Πιττακή και ο Αντώνης Κατσαρής είναι ένα ζευγάρι που θεατρικά, τουλάχιστον, έδεσε. Λέει επίσης ότι ο Ο’ Νηλ είναι για εκείνον μια σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη: «Μέχρι τώρα είχα άλλες προτεραιότητες ή προτιμήσεις».
–Νομίζετε ότι ποθούμε περισσότερο τη λύτρωση, απ’ ό,τι την ανάγκη μας να κρύψουμε καλύτερα τους σκελετούς στην ντουλάπα μας;
–Τους σκελετούς στην ντουλάπα μας τους κρύβουμε, όχι γιατί το ποθούμε, αλλά γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Το φορτίο είναι βαρύ, και ελάχιστοι από μας καταφέρνουμε να αντιμετωπίζουμε τα φαντάσματα του παρελθόντος «κατά πρόσωπο» και να κλείνουμε έτσι τους όποιους λογαριασμούς –δύσκολα, αλλά καθαρά και οριστικά. Προτιμάμε συνήθως την εύκολη λύση της προσωρινής τακτοποίησης, παραγνωρίζοντας τον κίνδυνο να ξαναβγεί το παρελθόν στην επιφάνεια. Αυτό κάνουν και οι ήρωες του Ο’ Νηλ, με αποτέλεσμα, κάθε φορά, η πολυπόθητη λύτρωση να αναβάλλεται για την επόμενη «μάχη».
–Το έργο αυτό του Ο’ Νηλ είναι από τα καλύτερα του συγγραφέα, επειδή είναι απόλυτα βιωματικό;
–Το «Ταξίδι» είναι από τα καλύτερα έργα του Ο’ Νηλ για πολλούς λόγους. Εκτός από το ότι είναι αυτοβιογραφικό, είναι και μεγάλη λογοτεχνία και μεγάλο θέατρο. Επίσης, είναι εντυπωσιακά ζωντανά τα πορτραίτα των τεσσάρων μελών της οικογένειας και ταυτόχρονα δοσμένα με αντικειμενικότητα και απόσταση. Τέλος, όλα τα στοιχεία που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας – λόγος, δραματουργία, εικόνες, περιγραφές, συγκρούσεις, νοήματα, μουσικότητα – συγκροτούν αβίαστα ένα αρμονικό έργο τέχνης, που λειτουργεί εκρηκτικά επί σκηνής.
–Ποιο νομίζετε ότι είναι το ευαίσθητο κλειδί στην υπόθεση του έργου;
–Η βαθιά αγάπη που τρέφουν ο ένας για τον άλλον όλα τα πρόσωπα του έργου, που καθιστούν αδύνατο να καταδικαστεί κάποιο απ’ αυτά στη συνείδηση του θεατή, αλλά και να προκύψει μια εύκολη αλλά και επιφανειακά δοσμένη διέξοδος. Όλοι είναι συνυπεύθυνοι για το κακό που υποφέρει ο καθένας τους, έτσι ο Ο’ Νηλ υφαίνει ένα σφιχτά πλεγμένο νήμα που τους κρατά όλους δεμένους μεταξύ τους, εντείνοντας πάντα την αγωνία του θεατή, για το αν ποτέ κάποιος ή και όλοι μαζί, θα βρουν τη λύτρωση. Μέχρι το τέλος.
–Ο Τζέιμς Ταϊρόουν αγάπησε την οικογένειά του ή την καταδίκασε σε μία καταστροφική πορεία;
–Οι μεγαλύτερες καταστροφές μέσα στις οικογένειες προέρχονται από αγάπη. Όσο παράδοξο και σκληρό και αν ακούγεται αυτό. Ο Τζέιμς Ταϊρόουν αγάπησε βαθιά τη γυναίκα του και τα παιδιά του, πάλεψε με πάθος και αυταπάρνηση για την ευτυχία τους, αλλά όλες οι καθοριστικές επιλογές της ζωής του, παρόλο που πάντα γίνονταν για καλό, έφεραν μέσα τους το σπέρμα του μοιραίου λάθους, της καταστροφής. Και ο λογαριασμός πάντα πληρώνεται στο τέλος. Ακριβώς όπως και στην αρχαία τραγωδία.
–Έχετε πετύχει νομίζετε να σκηνοθετήσετε το κατάλληλο ζευγάρι Ταϊρόουν;
–Έχω μία καχυποψία με τα «ιδανικά ζευγάρια» γενικά, τόσο στη ζωή όσο και στο θέατρο. Πιστεύω ότι δεν υπάρχουν. Υπάρχουν όμως ζευγάρια ανθρώπων με έντονες προσωπικότητες, με ιδιαίτερη ευφυΐα, με πολύ ταλέντο, με εξαιρετική ευαισθησία, με αμοιβαία εμπιστοσύνη, με διάθεση για αλληλεπίδραση, με κοινούς στόχους. Και ένα τέτοιο ζευγάρι είναι η Ρένη Πιττακή και ο Αντώνης Κατσαρής.
Αποκωδικοποιώντας τον συγγραφέα
–Υπάρχουν ερμηνευτικοί κώδικες για το έργο αυτό;
–Αν κάποιος πιστέψει την επιφανειακή κατηγοριοποίηση αυτού του έργου, ναι. Πρόκειται για ένα «ρεαλιστικό δράμα». Αλλά τότε διατρέχει τον κίνδυνο να μείνει σε πολύ ρηχά νερά. Ο Ο’ Νηλ παίζει συνεχώς με τις βεβαιότητές μας και τις προσδοκίες μας, διαψεύδοντας πότε τις μεν, πότε τις δε. Το «Ταξίδι» περιέχει στοιχεία ρεαλισμού, νατουραλισμού, ποιητικού ρεαλισμού, υπερρεαλισμού, επικού θεάτρου, αρχαίου δράματος, ντοκυμαντερίστικου θεάτρου, κωμωδίας καταστάσεων, ηθογραφίας κ.λπ. κ.λπ. Και η μεγάλη πρόκληση είναι να βρεις μια κοινή συνισταμένη ύφους, χωρίς να προδώσεις κανένα από τα στοιχεία αυτά.
–Στην υψηλών απαιτήσεων ακροβατική παρτιτούρα πώς στέκεται ο μαέστρος; Πώς δηλαδή ο Γιάννης Χουβαρδάς θα σκηνοθετήσει τον Ο’ Νηλ;
–Κάθε σκηνοθεσία είναι στην πραγματικότητα μια αναμέτρηση με τον συγγραφέα. Ο συγγραφέας βάζει τα θέματα στο τραπέζι (κάποιες φορές και κάτω απ’ αυτό), δίνει κάποιες νύξεις για τη μορφή και το περιεχόμενο, σταυρώνει τα χέρια και περιμένει την επόμενη κίνηση του σκηνοθέτη. Ο σκηνοθέτης καλείται να ανακαλύψει τους θησαυρούς του έργου και να τους αναδείξει. Με συμμάχους τους ηθοποιούς και τους άλλους συνεργάτες του. Αν αποκωδικοποιήσει σωστά τα κρυφά σημάδια του συγγραφέα, καταφέρει και βρει τον δεσπόζοντα τόνο του κειμένου και καθοδηγήσει αποτελεσματικά τους συντελεστές προς αυτή τη κατεύθυνση, τότε ο συγγραφέας θα χαμογελάσει. Λυπάμαι που η απάντησή μου είναι λίγο γενικόλογη, αλλά δεν μπορώ να διατυπώσω με περισσότερη σαφήνεια και πιο συγκεκριμένα τις προθέσεις μου, οι οποίες μεταλλάσσονται καθημερινά στην πρόβα.
–Ο Γιάννης Χουβαρδάς πώς αντιμετωπίζει το ρεαλιστικό θέατρο;
–Υπαινίχθηκα και πριν, πως για μένα το «Ταξίδι» δεν ανήκει αμιγώς στην κατηγορία «ρεαλιστικό θέατρο». Οπότε πολύ φυσικά αναζήτησα τα «παράθυρα» που έβλεπα ότι μου ανοίγει το έργο προς άλλες περιοχές. Στις παραστάσεις μου επιδιώκω πάντα να γεννιέται ένα ευρύτερο σύμπαν, ένας ποιητικός κόσμος, μέσα στον οποίο εντάσσεται το έργο. Έτσι (πιστεύω ότι) και το έργο αναπνέει καλύτερα αλλά και η παράσταση αποκτά πολλαπλές αναγνώσεις, πράγμα που θεωρώ πολύ βασικό για το σύγχρονο θέατρο.
–Πείτε μας δυο λόγια για την απόδοση του Νίκου Γκάτσου.
–Θα πω ακριβώς δυο λόγια: παραμένει αξεπέραστη.
–Είναι το θέατρο μια επώδυνη διαδικασία που όμως γεννάει κάτι όμορφο;
– Το θέατρο είναι μια επώδυνη διαδικασία που όμως γεννά κάτι όμορφο. Το θέατρο είναι μια όμορφη διαδικασία που όμως γεννά κάτι επώδυνο. Το θέατρο είναι μια επώδυνη διαδικασία που γεννά κάτι επώδυνο. Το θέατρο είναι μια όμορφη διαδικασία που γεννά κάτι όμορφο. Διαλέγετε και παίρνετε.
–Είχατε πει παλαιότερα ότι πάντα βρίσκεστε σε φάση Σαίξπηρ και ότι απουσιάζει παντελώς από τη σκέψη σας ο Μπρεχτ, πού βρίσκεται ο Ο’ Νηλ;
–Ο Ο’ Νηλ είναι για μένα μια σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη. Δεν είναι θέμα «φάσης», τα δύο έργα του που ανέβασα («Το πένθος» και το «Ταξίδι») είναι αριστουργήματα του παγκόσμιου θεάτρου και κάποια στιγμή, αργά η γρήγορα, θα περνούσαν από τον δρόμο μου. Απλώς μέχρι τώρα είχα άλλες προτεραιότητες ή προτιμήσεις. Πάντως, δεν βρίσκομαι σε «φάση Ο’ Νηλ». Αν υπάρχει κάποια φάση, τότε βρίσκομαι στη σφαίρα των ποιητικών μεταφορών, έργων δηλαδή που δεν επιδέχονται εύκολες ερμηνείες και απογειώνουν την φαντασία ερμηνευτών και θεατών.
–Ακούγονται διάφορα για τις συνεργασίες του ΘΟΚ με Ελλαδίτες, πώς σχολιάζετε;
–Κατανοώ την ευαισθησία των Κυπρίων καλλιτεχνών του θεάτρου, και έχω προσπαθήσει, στο μέτρο του εφικτού, να συνεργαστώ και με Κύπριους καλλιτέχνες. Σε πιθανή μελλοντική συνεργασία μου εδώ, η συμμετοχή ντόπιων καλλιτεχνών σίγουρα θα είναι αυξημένη.
–Υπάρχει κάτι στο θέατρο που θα θέλατε να κάνετε και δεν το έχετε κάνει ακόμα;
–Πολλά. Το σημαντικότερο είναι όμως σίγουρα αυτό που δεν έχω σκεφτεί ακόμη.
–Αν θα μπορούσατε να αφιερώσετε μία παράσταση στην ανθρωπότητα ποια θα ήταν;
–Όλες μου οι παραστάσεις είναι «αφιερωμένες στην ανθρωπότητα». Παρόλο που η έκφραση ακούγεται βαρύγδουπη, δεν πιστεύω να υπάρχει καλλιτέχνης ή έργο που να μην απευθύνεται στην ανθρωπότητα. Ακόμα και αν μια παράσταση μοιάζει εγωκεντρική ή «ειδικού σκοπού», μιλά για, και στον, άνθρωπο, είτε με μικρό «α» είτε με κεφαλαίο «Α». Ιδίως οι κλασικοί συγγραφείς, από την απέραντη δεξαμενή των οποίων αντλώ την όποια έμπνευσή μου.
–Αν δεν ήσασταν σκηνοθέτης με τι θα θέλατε να ασχοληθείτε;
–Δύο επαγγέλματα με έχουν κατά καιρούς δελεάσει: του διευθυντή ορχήστρας (η μουσική παραμένει για μένα η υψηλότερη τέχνη) και του εστιάτορα (μου αρέσει να τρέφω).
Πληροφορίες:
«Ταξίδι μεγάλης μέρας προς τη νύχτα» του Ευγένιου Ο’ Νηλ. Απόδοση: Νίκος Γκάτσος, δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία Γιάννης Χουβαρδάς. Ερμηνεύουν: Αντώνης Κατσαρής, Ρένη Πιττακή, Θανάσης Δόβρης, Άρης Μπαλής,
Ιώβη Φραγκάτου. Παραστάσεις στη Λευκωσία. Θέατρο ΘΟΚ, Κεντρική Σκηνή Αίθουσα Εύης Γαβριηλίδης. Απρίλιος: Πρεμιέρα το Σάββατο 22 Απριλίου, Παρασκευή 28 και Σάββατο 29 Απριλίου, 8:30 μ.μ. Κυριακή 23 και 30 Απριλίου, 6:00 μ.μ. Από Μάιο κάθε Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο, 8:30 μ.μ. (μέχρι 3 Ιουνίου). Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Πάφος2017.
