Του Γιάννη Ιωάννου
Η ταχεία κατάληψη του Αφγανιστάν από τους Ταλιμπάν έκλεισε έναν ιστορικό κύκλο δύο δεκαετιών για την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Από τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11η Σεπτεμβρίου και την στρατιωτική επέμβαση στην χώρα μέχρι την τελική είσοδο των Ταλιμπάν στην Καμπούλ –την δεύτερη μετά την περίοδο 1996-2001, τον δεύτερο ουσιαστικά εμφύλιο του Αφγανιστάν. Οι εξελίξεις άνοιξαν μια τεράστια συζήτηση για την εμπλοκή των ΗΠΑ στην περιοχή (σ.σ. που ουσιαστικά ξεκινά πολύ παλιότερα, στα 80’s, λόγω της εμπλοκής τους στον πόλεμο Αφγανιστάν-Σοβιετικής Ένωσης), για τον τρόπο αποχώρησής τους αλλά και για τις επιλογές της προεδρίας Μπάιντεν –εγκαινιάζοντας ουσιαστικά την πρώτη μεγάλη κρίση της διακυβέρνησής του. Την ίδια στιγμή, η μεσαιωνικού τύπου εφαρμογή του ντεομπαντικού Ισλάμ του εθνοθρησκευτικού κινήματος των Ταλιμπάν, γνωστού για την καταπίεση και την βαρβαρότητά του, ανοίγει και μια τεράστια συζήτηση σε τρεις άξονες: Διεθνής τρομοκρατία, μεταναστευτικό/προσφυγικό και ανθρώπινα δικαιώματα, μπαίνουν στο κάδρο της διεθνούς κοινότητας εξαιτίας της ιστορικής παρουσίας της διεθνούς τρομοκρατικής οργάνωσης της αλ Κάιντα στο Αφγανιστάν, των δεσμών των Ταλιμπάν με διάφορα υπερεθνικά δίκτυα σαλαφιστικού τζιχαντισμού, της βίαιης μεταχείρισης των γυναικών και συγκεκριμένων εθνοτικών, θρησκευτικών κι άλλων κοινωνικών ομάδων και, φυσικά, εξαιτίας ενός νέου δυνητικού ρεύματος μετανάστευσης –το οποίο θα μπορούσε να καταλήξει στην Τουρκία κι από εκεί, ακολούθως, στην Ευρώπη. Η εικόνα ανθρώπων να πέφτουν στο κενό, κρεμασμένοι από μεταγωγικά αεροσκάφη που εκκένωναν το αεροδρόμιο της Καμπούλ, στοιχειώνει ήδη την ανθρωπότητα ακριβώς με τον ίδιο τρόπο με την αντίστοιχη εικόνα του ανθρώπου στο κενό από το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, στην Νέα Υόρκη τον Σεπτέμβριο του 2001. Το Αφγανιστάν, εκτός απροόπτου, θα αποτελέσει το πεδίο εκδήλωσης νέων δυναμικών στη διεθνή γεωπολιτική σκακιέρα –με φόντο ιδιαίτερα τον διεθνή ανταγωνισμό Δύσης-Κίνας, τον ρόλο του κράτους στην παραγωγή πολύτιμων και σπάνιων ορυκτών αλλά και στο ζήτημα του οπίου. Υπό αυτό το βάρος, η αποχώρηση των Αμερικανών δημιουργεί ένα ισχυρό κενό ισχύος («power vacuum») που θα μπορούσε να βυθίσει την χώρα σε έναν νέο κύκλο αίματος. Μιας βίαιης δηλαδή εμφύλιας σύγκρουσης με έντονα στοιχεία σεκταρισμού -αλλά και κατακερματισμένης ως προς την εμπλοκή τρίτων χωρών.
Μια εξωτική κυπριακή σύνδεση
Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 κατά την κορύφωση του πολέμου στο Αφγανιστάν μεταξύ των σοβιετικών δυνάμεων και των Αφγανών μουτζαχεντίν, ανάτειλε το άστρο του Αμπντάλα Αζζάμ. Ο Αζζάμ, ένας ισλαμιστής ιδεολόγος με καταγωγή από τα παλαιστινιακά εδάφη, θεωρείται εκ των μεγαλύτερων θεωρητικών του παγκόσμιου σαλαφιστικού τζιχαντισμού ενώ αποτέλεσε έμπνευση για την ίδρυση της οργάνωσης αλ Κάιντα, την δράση του Οσάμα Μπιν Λάντεν και, μέχρι τις μέρεας μας, για το ταξίδι ισλαμιστών για σκοπούς τζιχάντ στα θέατρα των πολεμικών συγκρούσεων στην Μέση Ανατολή. Ο πόλεμος του Αφγανιστάν και η συνεχής στήριξη της Δύσης στους Αφγανούς μουτζαχεντίν δημιούργησε ένα ισχυρό ρεύμα συμπάθειας που αποτυπώθηκε, στην δεκαετία του ’80, από την ποπ κουλτούρα και το Χόλυγουντ (σ.σ. χαρακτηριστική η ταινία Rambo III με τον Σιλβέστερ Σταλόνε) μέχρι την κοινή γνώμη σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ο Αζζάμ εκμεταλλεύτηκε αυτό το ρεύμα για να επιστρατεύσει Άραβες μουσουλμάνους από όλες τις χώρες της Μέσης Ανατολής και του Μαγκρέμπ που ταξίδεψαν στο Αφγανιστάν για τους σκοπούς του ιερού πολέμου και της ένταξης στις γραμμές των μουτζαχεντίν μαχητών. Λίγο αργότερα, μέσα από αυτές τις γραμμές –κατά την διάρκεια του εμφυλίου στο Αφγανιστάν το 1992- θα ξεπηδούσαν φιγούρες που η ανθρωπότητα θα γνώριζε μέσα από την τρομοκρατική οργάνωση της αλ Κάιντα, την 11η Σεπτεμβρίου και τον βαρβαρικό τρόπο δράσης των Ταλιμπάν.
Στα πλαίσια της πολιτικής του δράσης ο Αζζάμ εξέδωσε την δεκαετία του ’80 το περιοδικό “al Jihad” –στην αραβική γλώσσα- το οποίο απέκτησε τεράστια φήμη με μηνιαία διανομή στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη. Μέσω του βιβλίου προσπαθούσε να κερδίσει κύματα συμπάθειας για τον αγώνα κατά των Σοβιετικών αλλά και να χτίσει τον μύθο των μουτζαχεντίν ως μαχητών που θυσιάζονταν ηρωϊκά εναντίον της σοβιετικής βαρβαρότητας.
Και κάπου εδώ εισέρχεται η Κύπρος. Το περιοδικό “al Jihad” φιλοξένησε συνέντευξη του κυπριακής καταγωγής μουσικού, Cat Stevens, ο οποίος την περίοδο εκείνη έκανε και την στροφή στην καριέρα του, ασπαζόμενος το Ισλάμ (κι ονομάστηκε Γιουσούφ Ίσλαμ). Ο Cat Stevens στήριξε τον αγώνα τον μουτζαχεντίν ενώ το περιοδικό διαφήμισε και μια κασέτα που έφτιαξε ο κυπριακής καταγωγής τραγουδοποιός που ερμήνευε κομμάτια nasheed, εμπνευσμένα από το Ισλάμ και τον αγώνα των Αφγανών μαχητών.
Ο ακαδημαϊκός Thomas Hegghammer που συνέγραψε την πρώτη βιογραφία του Αμπντάλα Αζζάμ στο έργο “The Caravan: Abdallah Azzam and the rise of global jihad ανέφερε στον γράφοντα πως σε ένα τεύχος του περιοδικού “al Jihad” υπάρχει γράμμα αναγνώστη από την Λεμεσό! Στο γράμμα του ο αναγνώστης εξυμνεί τον ηρωισμό των Αφγανών μουτζαχεντίν και εύχεται γρήγορη συντριβή των απίστων κουμουνιστών, Σοβιετικών. Από προσωπική έρευνα πάντως προκύπτει πως το περιοδικό κυκλοφόρησε και στην Λεμεσό μετά το 1986 κυρίως μεταξύ της κοινότητας των Λιβανέζων και Παλαιστινίων προσφύγων που βρίσκονταν στην Κύπρο λόγω του εμφύλιου στο Λίβανο.
Προκλήσεις για την Κύπρο
Στην Κύπρο κυριάρχησε εξαρχής στον δημόσιο διάλογο η πτυχή της πρόκλησης του προσφυγικού από την εν εξελίξει κρίση στο Αφγανιστάν. Ο υπουργός Εσωτερικών, κ. Νουρής, αναφέρθηκε μάλιστα με δηλώσεις του στα ΜΜΕ στην εν δυνάμει πρόκληση για την Κύπρο αντιμετώπισης ροών προσφύγων από το Αφγανιστάν καλώντας μάλιστα σε δράση την Frontex στα νότια παράλια της Τουρκίας. Στην Ελλάδα η αντίδραση υπήρξε αντίστοιχη με τις αντίστοιχες δηλώσεις να ανεβάζουν τον αριθμό των ροών προσφύγων από το Αφγανιστάν στις 500 χιλιάδες. Η ελληνική κυβέρνηση μάλιστα αμέσως μετά την πτώση της Καμπούλ περιόδευσε στον Έβρο –όπου εντείνονται οι εργασίες ανοικοδόμησης φρακτών προκειμένου να αποτρέψουν την είσοδο παράτυπων μεταναστών. Η αλήθεια είναι πως είναι εξαιρετικά νωρίς για να κρίνει κάποιος αν θα υπάρξουν τεράστια ρεύματα ανθρώπων από το Αφγανιστάν προς την Ευρώπη –μέσω Τουρκίας. Επί τούτου πρέπει να ληφθούν υπόψη μια σειρά συγκεκριμένων δεδομένων και ποιοτικών χαρακτηριστικών:
• Οι ανησυχίες είναι εύλογες –ιδίως για την Ελλάδα που φιλοξενεί πάνω από 20 χιλιάδες Αφγανούς. Ωστόσο, οι αφγανικής καταγωγής πρόσφυγες στην Ελλάδα αποτελούν το σωρευτικό αποτέλεσμα μιας εικοσαετίας εθνοθρησκευτικών συγκρούσεων και πολέμου στην χώρα (2001-2021) και όχι ροές ανθρώπων όπως αυτές προέκυψαν μετά την προσφυγική κρίση του 2015
• Η γεωγραφική θέση του Αφγανιστάν διαφέρει αισθητά από αυτή της Μέσης Ανατολής και δη της Συρίας μετά το 2011. Οι Αφγανοί συνήθως βρίσκουν τον δρόμο της βίαιης μετακίνησης στις γειτονικές χώρες του Πακιστάν, Ιράν, Ουζμπεκιστάν και Τατζικιστάν. Κάτι που προκύπτει κι από τα σχετικά δεδομένα διεθνών οργανισμών (πχ ΟΗΕ) με τους αριθμούς των Αφγανών προσφύγων στο Πακιστάν και στο Ιράν να ξεπερνούν τα 2 εκατομμύρια την τελευταία δεκαετία
• Ήδη χώρες πρώτης υποδοχής όπως το Ιράν και η Τουρκία δείχνουν να δημιουργούν πολιτική σκληρών συνόρων με το Αφγανιστάν, προκειμένου να αποτρέψουν την είσοδο μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Επί τούτου, η Τουρκία ως ενδιάμεσος σταθμός προς την Ευρώπη αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον –δεδομένου και του timing στις ευρωτουρκικές και αμερικανοτουρκικές σχέσεις
• Δεν πρέπει να συνδέονται οι τραγικές εικόνες της εκκένωσης Αφγανών πολιτών από την Καμπούλ με την προσφυγική κρίση του 2015-2016. Πρόκειται για πολίτες στην πρώτη γραμμή ρίσκου, οι οποίοι εργάστηκαν για λογαριασμό αμερικανικών ή ξένων συμφερόντων και θα μπορούσαν να βρεθούν στο επίκεντρο διώξεων των Ταλιμπάν. Ως εκ τούτου, η επικέντρωση –αποκλειστικά στην Καμπούλ- δεν βοηθά την σφαιρική ανάλυση
Φυσικά, αν στο επόμενο διάστημα υπάρξει κλιμάκωση στην χώρα, με έναν εμφύλιο αντίστοιχο του 1996-2001 ή μαζικές εκκαθαρίσεις των Ταλιμπάν έναντι Αφγανών μια αντίστοιχη του 2015 προσφυγική κρίση θα μπορούσε να ξεσπάσει. Για την Κύπρο, ωστόσο, ροές δια θαλάσσης προϋποθέτουν την μαζική μετακίνηση αφγανικού πληθυσμού στην τουρκική επικράτεια τους επόμενους μήνες. Μια δυναμική που αξίζει κανείς να παρακολουθήσει σε σχέση και με τις εξελίξεις στον διάλογο Βρυξελλών-Άγκυρας αλλά και τις αμερικανοτουρκικές σχέσεις με φόντο την επόμενη ημέρα στο Αφγανιστάν. Μέχρι τότε, μια συζήτηση για το αν οι μεταναστευτικές ροές από το Αφγανιστάν θα επηρεάσουν άμεσα την Κύπρο οφείλει να γίνει με περισσότερη εγκράτεια, λιγότερη υπερβολή και προσεκτικότερο στρατηγικό σχεδιασμό.
