Κανένας δεν σώζεται μόνος του

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΛΕΝΑΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Oταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει. Είχαμε από νωρίς μέσα στον χειμώνα οργανώσει τη συνέντευξη με τον γνωστό πλέον και στην Ελλάδα, διεθνούς φήμης Ιταλό ψυχαναλυτή Μάσιμο Ρεκαλκάτι, με αφορμή την επίσκεψή του στην Ελλάδα και την κυκλοφορία του νέου του βιβλίου, με τίτλο «Η ώρα του μαθήματος» (εκδόσεις Κέλευθος). Μέχρι που ξεκίνησε η πανδημία. Τα πράγματα για την Ιταλία πολύ σύντομα έγιναν οδυνηρά, αρχίσαμε και εμείς να μπαίνουμε στον «χορό» της καραντίνας. Επικοινωνήσαμε ξανά μαζί του. Ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι είναι ένας φιλόσοφος-ψυχαναλυτής, ο λόγος του οποίου πάντοτε ακουμπά τις καρδιές των ανθρώπων. Με την ευχή και την ελπίδα, η Ομορφιά να σώσει τον κόσμο.

Στα ελληνικά, τα άλλα βιβλία του Μάσιμο Ρεκαλκάτι κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέλευθος: «Το μυστικό του παιδιού», «Πορτρέτα της επιθυμίας», «Τα χέρια της μητέρας», «Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου». Το βιβλίο του «Η δύναμη της επιθυμίας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

– Τέτοιες μέρες θα ερχόσασταν στην Ελλάδα. Εχετε αναμνήσεις ή σκέψεις για το ελληνικό τοπίο;
– To περασμένο καλοκαίρι επέστρεψα στην Ελλάδα έπειτα από αρκετά χρόνια. Σε αυτό το τελευταίο ταξίδι μου επισκέφθηκα για πρώτη φορά το νησί της Πάτμου και, όπως μου συμβαίνει πάντοτε με τη γη σας, αιχμαλωτίστηκα από την ομορφιά της. Ηταν η τρίτη φορά που επισκεπτόμουν τη χώρα σας. Στις αρχές του 2000 είχα πάει στους Δελφούς για ένα συνέδριο ψυχανάλυσης. Σε νεαρή ηλικία επισκέφτηκα την Αθήνα και την Ακρόπολη, γύρισα με το αυτοκίνητό μου προς κάθε κατεύθυνση, τα μέρη της αρχαίας Ελλάδας: εκτός από τους Δελφούς, πήγα στις Μυκήνες, στην Αρχαία Ολυμπία, στην Επίδαυρο και σε πολλούς άλλους τόπους. Ημουν τότε είκοσι δύο ετών. Υπήρξε για εμένα ένα αξέχαστο ταξίδι. Σπούδαζα φιλοσοφία και βρισκόμουν στον τόπο της προέλευσής της. Δεν είχα χρήματα και προσαρμόστηκα σε παράξενες και απίθανες καταστάσεις. Ημουν πεπεισμένος ότι θα είχα τη δυνατότητα να κατανοήσω καλύτερα την αλήθεια με τη φιλοσοφική της έννοια, ως φως, ανοικτό και το άπειρο ως το ατέλειωτο, το ανοιχτό. Θα έβλεπα το φως, τη γη, τη θάλασσα και τον ουρανό της Ελλάδας όπου γεννήθηκε η δυτική σκέψη. Προσπάθησα να φτάσω και στην Ιθάκη, αλλά σε αντίθεση προς τον Οδυσσέα, χωρίς την προστασία της Αθηνάς, έμεινα μπλοκαρισμένος σε έναν συνωστισμό των φέρι μπόουτ μέσα στον Αύγουστο.

– Υπήρξατε αναλυόμενος του Ζακ-Αλέν Μίλερ και μελετητής του Λακάν. Τι σας γοήτευσε στον Λακάν;
– H συνάντηση με τον Λακάν ήταν συνάντηση με έναν καινούργιο λόγο που κατάφερνε να κρατήσει ενωμένα ό,τι θεωρούσα μέχρι εκείνη τη στιγμή προορισμένα για έναν ανεπανόρθωτο διαχωρισμό˙ την ποίηση και την επιστήμη. Αυτό που μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση ήταν η λαβυρινθική αυστηρότητα της σκέψης του Λακάν, η οποία ξαναέδινε στην ψυχανάλυση μια δύναμη που μετά τον Φρόιντ έμοιαζε να έχει εξαφανιστεί. Η μεταφροϊδική φιλολογία, με σπάνιες εξαιρέσεις, μου προκαλούσε πλήξη. Στο κείμενο του Λακάν αντίθετα το ασυνείδητο ερχόταν απευθείας επί σκηνής! Υπήρχε κάτι το ανηλεές και τρελό στο κάλεσμά του προς την επιθυμία ως τελική αλήθεια του υποκειμένου. Aλλά και στην επίμονη αναφορά του στην απόλαυση ως πραγματικό που καμιά συμβολική διάταξη δεν μπορεί να ακυρώσει. Η δύναμη του Λακάν ήταν για εμένα όμοια της συνάντησης στη νεότητά μου με την ελληνική τραγωδία: το υποκείμενο ενώπιον της προσωπικής του αβύσσου, η επιθυμία για την αλήθεια, πάνω απ’ όλα.

– Θυμάμαι ότι είχατε γράψει πως η μητέρα σας, σας πίεσε στο να μην εγκαταλείψετε το πλαίσιο του σχολείου. Ησασταν επαναστατικό παιδί;
– Εζησα με στρατευμένο τρόπο το κίνημα του 1977. Ημουν δεκαέξι ετών, έφηβος, αλλά είχα αναπτύξει με μεγάλο πάθος ενδιαφέρον για την πολιτική. Αυτό το πάθος προηγήθηκε του πάθους για την ψυχανάλυση. Ισως αυτό επηρέασε τη διαδρομή μου. Από παιδί θυμάμαι πως ο παππούς μου σκότωνε τα κουνέλια στην εξοχή της Λομβαρδίας όπου μεγάλωσα. Το θέαμα μου φαινόταν φρικτό. Η θέα της βίας που πλήττει τους ανυπεράσπιστους μου προκαλούσε αγανάκτηση. Ενστερνίστηκα από νεαρή ηλικία το μαρξιστικό ιδεώδες της πάλης των τάξεων για να σώσω όλα τα ανυπεράσπιστα κουνέλια του κόσμου. Δεν πίστεψα ποτέ στη βία ούτε καν στην επαναστατική. Για εμένα επαναστατική υπήρξε πάντοτε η επιθυμία. Η ψυχανάλυση έδωσε διέξοδο σε αυτή την αυθόρμητη σκέψη που πάντα με συνόδευε. Η μητέρα μου με εμπόδισε να εγκαταλείψω το σχολείο τα χρόνια εκείνα. Της οφείλω πολλά. Μου είπε ότι μπορούσα να μην είμαι όπως ήταν εκείνη υποχρεωμένη από τη φτώχεια να εργάζεται από μικρό παιδί, ότι θα μπορούσα να μελετήσω και να διευρύνω τον ορίζοντα του κόσμου. Ακολούθησα τα λόγια της.

Θα ήταν φοβερό να μην πάρουμε κανένα μάθημα απ’ όλο αυτό

«Το πιο επιτυχημένο από τα βιβλία μου». Ετσι χαρακτηρίζει την «Ωρα του μαθήματος» ο συγγραφέας του.

– Μόλις κυκλοφόρησε στην Ελλάδα και το καινούργιο σας βιβλίο, «Η ώρα του μαθήματος».
– Αυτό είναι το βιβλίο που θεωρώ το ευτυχέστερο, το πιο επιτυχημένο απ’ τα βιβλία μου. Ευτυχές ως προς τη δομή, τη μορφή, την ώθηση της σύλληψης, την αυτοβιογραφική μαρτυρία και την επίδραση που είχε στην Ιταλία, όχι μονάχα στον κόσμο του σχολείου. Διότι δεν είναι απλώς ένα βιβλίο για το σχολείο και τη θεσμική και κοινωνική του κρίση. Το κεντρικό του θέμα είναι μάλλον η διδασκαλία. Τα ερωτήματα «τι είναι πραγματικά ο δάσκαλος;» και «τι είναι πραγματικά μια διδασκαλία άξια αυτού του ονόματος;» είναι η καρδιά αυτού του βιβλίου. Μπορώ να συνοψίσω τις απαντήσεις μου σε αυτές τις δύο ερωτήσεις έτσι: ένας δάσκαλος είναι ένα ύφος που ξέρει να ερωτικοποιεί τη γνώση· μια διδασκαλία είναι μια συνάντηση που ανοίγει καινούργιους κόσμους και δίνει καινούργια μορφή στη ζωή.

– Γιατί οι δυτικές κοινωνίες έχουν χάσει την έννοια του ορίου;
– Ο λόγος που φαίνεται να μη γνωρίζει πλέον όρια είναι ο λόγος του καπιταλιστή. Είναι ο λόγος στον οποίο έχει βυθιστεί ο δυτικός κόσμος. Αυτός ο λόγος θα ήθελε να ακυρώσει την εμπειρία του αδύνατου κάνοντας δυνατό το οτιδήποτε. Είναι ένας αιμομεικτικός λόγος που βασίζεται στην ειδωλολατρική και φετιχιστική πίστη των αντικειμένων. Δίπλα σ’ αυτόν τον λόγο αναπτύχθηκε και ο λόγος του υγιεινισμού και του επιστημονισμού: το ιδεώδες της ατομικής ευζωίας προηγείται κάθε άλλου πράγματος χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψιν τις προφανείς αντιφάσεις που αυτό το ιδεώδες ενέχει: πρώτη ανάμεσα σε όλες, αυτή που καταδεικνύει ότι δεν υπάρχει ένα παγκόσμιο μέτρο της ευτυχίας· όλα τελικά μπορούν να περιορισθούν αριθμητικά, όλα εξαρτώνται απ’ τη φετιχιστική δύναμη του αριθμού. Ο επιστημονισμός εκδιώκει μ’ αυτόν τον τρόπο την υποκειμενικότητα από την επιστήμη. Για να επιτείνει την αντίφαση η εποχή μας εξαίρει το Εγώ σε όλες τις μορφές του, λησμονώντας το θαύμα και το μυστήριο του συμβάντος του κόσμου και τον «συγκινητικό» χαρακτήρα, όπως τον όριζε ο Παζολίνι, των θεσμών και της συνύπαρξης.

– Πώς βιώνετε αυτό που ζούμε;
– Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα συλλογικό τραύμα. Δεν ήταν δυνατόν να αμυνθούμε με κάποιο τρόπο. Το γεγονός που μας συντάραξε –όπως συμβαίνει σε κάθε τραύμα– ήταν ένα γεγονός απρόσμενο, απρόβλεπτο, ανεξέλεγκτο. Μας έκανε όλους να αισθανθούμε απροστάτευτοι. Αυτό το τραύμα όμως δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί παρά μόνο με όλους μας μαζί. Ο ιός γράφει τον οριστικό θάνατο της ατομικιστικής ιδεολογίας. Η ελευθερία δεν είναι μια ατομική ιδιότητα. Κανένας δεν σώζεται μόνος του. Η ελευθερία στην ύψιστη αξία της είναι αλληλεγγύη. Αυτό είναι το τραυματικό μάθημα αυτού του ιού. Το Μιλάνο είναι η πρωτεύουσα της Λομβαρδίας. Εγώ ζω στο Μιλάνο. Στην περιοχή μας παράγεται ο μεγαλύτερος πλούτος της χώρας. Ο κόσμος της Λομβαρδίας είναι εργατικός, συνηθισμένος να κοπιάζει και όχι να διαμαρτύρεται. Το Μιλάνο είναι η ηθική πρωτεύουσα της χώρας μας· είναι μια πόλη που διαφωτίζει, ανοικτή, φιλόξενη και αλληλέγγυα. Χωρίς την απαράμιλλη ομορφιά της Ρώμης, αλλά γεμάτη με μια ιδιαίτερη ποιητικότητα. Οι κάτοικοι της Λομβαρδίας και κυρίως το υγειονομικό προσωπικό επέδειξαν μεγάλη δύναμη και ικανότητα αντίδρασης στην πανδημία. Υπήρξαν όμως εβδομάδες που δεν ακουγόταν παρά μόνο ο ήχος απ’ τις καμπάνες και τα ασθενοφόρα. Και έλειψαν τα σωστά μέσα (μάσκες, αναπνευστήρες, κρεβάτια στις μονάδες εντατικής θεραπείας) στην αντιμετώπιση του κακού. Στείλαμε νοσηλευτές και γιατρούς στην καταστροφή, σε έναν πυρηνικό πόλεμο με τόξα και βέλη. Παρ’ όλα αυτά, η Λομβαρδία έστησε νοσοκομεία σε λίγες βδομάδες, κινητοποίησε εξαιρετικές δυνάμεις, ο κόσμος της υπάκουσε με τάξη στα κυβερνητικά μέτρα που επέβαλαν την κοινωνική απόσταση. Για να αντιμετωπίσουμε το καταθλιπτικό άγχος που μας διακατέχει όλους (Θα τελειώσει; Πότε θα γίνουν όλα όπως πριν; Μα θα μπορέσουν όλα να γίνουν όπως πριν;), πρέπει μπροστά στη δύναμη του κακού να αντιδράσουμε με εξίσου αποφασιστική δύναμη.

– Ποια είναι τα μαθήματα που θα πάρουμε;
– Πρέπει να είμαστε τολμηροί, όχι μονάχα συνετοί. Τολμηροί να φανταστούμε έναν άλλο, καινούργιο κόσμο. Θα ήταν φοβερό να μην πάρουμε κανένα μάθημα απ’ αυτό που συνέβη. Πρέπει να ξαναρχίσουμε, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Με σεβασμό προς τη φύση, παύση της οικοφόνου βίας, αλληλεγγύη, ευελιξία, σταμάτημα της υπερδραστηριότητας, σκέψη, παύση, καινούργια οράματα, απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων απ’ τη φυλακή της γραφειοκρατίας. Θα πρέπει δηλαδή να φανταστούμε το αφάνταστο, να κάνουμε δυνατό το αδύνατο. Πρέπει να ξεκινήσουμε πάλι, όχι όμως σαν να μη συνέβη τίποτα.