«Η έμφυλη ανισότητα δεν είναι ποτέ τυχαία»

Η σκηνοθέτρια και μία εκ των δημιουργών του πρότζεκτ ΣΕΖΟΝ Γυναίκες Μαγδαλένα Ζήρα μιλάει στην «Κ» για τον ρόλο των γυναικών στην καλλιτεχνική δημιουργία, με αφορμή τη συζήτηση των προηγούμενων ημερών σχετικά με τη Συμβουλευτική Επιτροπή που διόρισε ο υπουργός Παιδείας για τη δημιουργία Υφυπουργείου Πολιτισμού. Η κα Ζήρα λέει ότι η πρόσφατη λυπηρή εικόνα που δημιουργήθηκε με τον διορισμό της περίφημης συμβουλευτικής επιτροπής για τον Πολιτισμό είναι η απόδειξη ότι κάποιοι δεν σκέφτονται καν την έμφυλη διάσταση στη δημιουργία οργάνων και φορέων που εξασκούν πολιτική ή παίρνουν αποφάσεις και σημειώνει «είναι ένα θλιβερό σύμπτωμα της εσωτερίκευσης ενός πατριαρχικού, σεξιστικού συστήματος. Σε μια πατριαρχική κοινωνία η έμφυλη ανισότητα δεν είναι ποτέ τυχαία».

–Η στοχευμένη θεατρική πράξη δεν είναι φυσικό να προσελκύσει ανθρώπους ήδη υποψιασμένους; Πόσο εύκολο είναι να καλέσεις κοντά σου ανθρώπους που διαφωνούν με τις ιδέες σου;

–Οι καλλιτέχνες ανέκαθεν, ειδικά οι καλλιτέχνες του θεάτρου που εξαρτώνται από την προσέλευση του κοινού για τη ζήση τους, παίζουν ένα παιχνίδι με το σύστημα, προσπαθώντας από τη μια να επιβιώσουν και από την άλλη να περάσουν κάποια μηνύματα, σε αυτούς που μπορούν να τα καταλάβουν. Όταν ο Jean Anouilh έγραψε την «Αντιγόνη» του το 1943, ενώ η Γαλλία ήταν υπό γερμανική κατοχή, οι Ναζί δεν κατάλαβαν ότι περιείχε κριτική για το καθεστώς. Ακόμα και στα δημοκρατικά καθεστώτα, θεωρώ πως στόχος της θεατρικής πράξης είναι να προκαλέσει το κοινό να μετακινηθεί από την εφησυχασμένη πίστη του σε ένα σύστημα αξιών που η τέχνη θέλει να αμφισβητήσει. Οι υψηλές καλλιτεχνικές αξίες είναι αυτές που θα φέρουν κοντά θεατές που μπορεί να έχουν μια αρνητική προκατάληψη για το περιεχόμενο ενός έργου. Γιατί το καλό θέατρο είναι για όλους.

–Δεν είναι εκ των ων ουκ άνευ η τέχνη να δίνει φωνή; Νιώθετε ότι συζητάμε πια και τα αυτονόητα;

–Φυσικά και δεν είναι αυτονόητο. Η τέχνη διαχρονικά ήταν φερέφωνο του κυρίαρχου λόγου, του κυρίαρχου συστήματος. Γι’ αυτό και λείπουν πολλές φωνές από την τέχνη, ειδικά από τα έργα τέχνης που θεωρούνται πως ανήκουν σε αυτό το κλειστό κλαμπ που αξιολογείται ως αντικειμενικά ανώτερο και ονομάζεται «κλασικός κανόνας», στη λογοτεχνία, στη ζωγραφική, στη μουσική, στο θέατρο. Τα έργα του «κανόνα» διαμορφώνουν την κουλτούρα μας ακόμα και σήμερα, αλλά οι αξίες που διαιωνίζουν συχνά χαρακτηρίζονται από φυλετικές, ταξικές και έμφυλες ανισότητες. Μόνο στις τελευταίες δεκαετίες, και μετά τα διάφορα κοινωνικά κινήματα που καθόρισαν την σύγχρονη κοινωνία, υπάρχει μια ουσιαστική προσπάθεια για πολυφωνία και άρχισε να αμφισβητείται η «οικουμενικότητα» της εμπειρίας της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας, όπως την αφηγείται η καλλιτεχνική δημιουργία. Αλλά έχουμε δρόμο μπροστά μας. Ένας λόγος που δημιουργήθηκε η ΣΕΖΟΝ Γυναίκες ήταν σαν αντίδραση σε αυτή την ιεράρχηση των αφηγήσεων ως περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές μέσα από τους διάφορους τομείς της τέχνης.

–Γιατί πιστεύεις ότι οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται σε πολιτιστικούς φορείς;

–Η αιτία είναι ο συστημικός σεξισμός και το πατριαρχικό σύστημα. Το σύστημα αυτό διαμορφώνει τους θεσμούς αλλά και τον εσωτερικό μας κόσμο, τις αντιλήψεις μας και τις προτιμήσεις μας, οι οποίες αφελώς θεωρούμε ότι είναι «τυχαίες» ή «ανεξάρτητες του φύλου». Η πρόσφατη λυπηρή εικόνα που δημιουργήθηκε με τον διορισμό της περίφημης συμβουλευτικής επιτροπής για τον Πολιτισμό είναι η απόδειξη. Το ότι κάποιοι δεν σκέφτονται καν την έμφυλη διάσταση στη δημιουργία οργάνων και φορέων που εξασκούν πολιτική ή παίρνουν αποφάσεις είναι ένα θλιβερό σύμπτωμα της εσωτερίκευσης ενός πατριαρχικού, σεξιστικού συστήματος. Σε μια πατριαρχική κοινωνία η έμφυλη ανισότητα δεν είναι ποτέ τυχαία.

–Στο θεατρικό τοπίο της Κύπρου οι γυναίκες σκηνοθέτριες αισθάνεστε ότι αδικούνται;

–Στη σύγχρονη κοινωνία της Κύπρου γενικά οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα. Το να είσαι καλλιτέχνης και ταυτόχρονα να ανήκεις σε μια κοινωνική ομάδα που δεν είναι η κυρίαρχη, όπως είναι οι γυναίκες, οξύνει τα προβλήματα. Το θέατρο δεν μένει αλώβητο από τον συστημικό σεξισμό γιατί διέπεται από πολιτικές, από θεσμικές αποφάσεις, από τους κανόνες της αγοράς και από την κουλτούρα της ανισότητας που διεισδύει σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Οι ηγετικές θέσεις ευθύνης και εξουσίας στο θέατρο, όπως είναι η σκηνοθεσία, παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη δυσκολία για τις γυναίκες. Η μελέτη μας μέσα από τη ΣΕΖΟΝ Γυναίκες το απέδειξε αυτό με στατιστικά στοιχεία. Αλλά το έχουμε νιώσει και σε προσωπικό επίπεδο. Αυτό ισχύει σε όλους τους τομείς. Πρόσφατα διάβαζα μια άποψη πως είναι φυσικό να υπάρχουν λιγότερες γυναίκες μαέστροι, επειδή δικαιολογείται ψυχολογικά, με φροϋδικούς όρους, γιατί ο μαέστρος είναι μια πατρική, ηγετική μορφή. Αυτές οι αντιλήψεις είναι ακόμα ζωντανές, και είναι ανάμεσά μας!

–Έχω την αίσθηση ότι η σύγχρονη δημιουργία δίνει περισσότερη σημασία στο σύμπτωμα παρά στη γενεσιουργό αιτία, πώς σχολιάζετε;

–Στόχος της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι να θέτει ερωτήματα και όχι να δίνει απαντήσεις. Να φωτίζει τις ρωγμές στο κοινωνικό οικοδόμημα, να κλονίζει σταθερές πεποιθήσεις των θεατών, να κάνει τον άνθρωπο να μπει στη θέση του «άλλου». Μέσα από το σοκ και το ταρακούνημα στόχος είναι να ευαισθητοποιηθεί το κοινό και να δουν γύρω τους τον κόσμο διαφορετικά, να γίνουν ενεργοί πολίτες και τότε, με την εμπλοκή τους στα κοινά να αλλάξουν τη «γενεσιουργό αιτία» αν μπορούν. Το θέατρο, όμως, είναι μίμηση πράξεων, δεν είναι ακαδημαϊκή ανάλυση. Από την άλλη, μέσα από τις δράσεις της ΣΕΖΟΝ Γυναίκες ακούσαμε ανθρώπους να μας λένε πως παραστάσεις μας «άλλαξαν τη ζωή τους». Αυτό μπορεί να το κάνει το θέατρο. Περισσότερο από μια διάλεξη, μια διαδήλωση ή μια στατιστική, η ζωντανή θεατρική πράξη μπορεί να επηρεάσει συνειδήσεις και να επιφέρει εσωτερική αλλαγή στον θεατή. Γιατί το θέατρο είναι βιωματικό, γιατί είναι μίμηση ανθρώπινης συμπεριφοράς, γιατί καλλιεργεί ενσυναίσθηση και κοινωνική συνοχή. Δεν ήταν ίσως ευκαιρία να δούμε περισσότερο έντονα τις έμφυλες πληγές εξαιτίας της πανδημίας και να αρχίσουμε να τις θεραπεύουμε; Αυτό θα έπρεπε να γίνει. Αλλά δυστυχώς σε τέτοιες μεγάλες κρίσεις οι κοινωνίες, σχεδόν σαν μια αντανακλαστική αντίδραση, μάλλον επιστρέφουν προς τον συντηρητισμό και την μισαλλοδοξία. Για παράδειγμα, στην Κύπρο εδώ και χρόνια με τη «δικαιολογία» του εθνικού μας προβλήματος, αφήσαμε ανοιχτές κοινωνικές πληγές που τώρα κακοφόρμισαν.

–Υπάρχει όριο μεταξύ πολιτικής ορθότητας και καλλιτεχνικής δημιουργίας;

–Δεν πιστεύω στα όρια ούτε στη φίμωση. Πιστεύω στο ήθος και στην εποικοδομητική κριτική. Αλλά, θεωρώ πως είναι εξαιρετικά προβληματική αυτή η αντιπαραβολή του όρου «πολιτική ορθότητα» με όρους όπως «καλλιτεχνική δημιουργία», ή ακόμα «καλλιτεχνική ελευθερία», ή και «αντικειμενική αξία.» Προσωπικά πιστεύω πως η πολιτική ορθότητα έχει αδιαμφησβήτητα οφέλη, ειδικά για καταπιεσμένες κοινωνικά ομάδες. Ανάμεσα σε άλλα, έχει επίδραση στα πρότυπα, τα οποία προβάλλονται στο popular culture, βάζει όρια σε συμπεριφορές που εξευτελίζουν ευάλωτους συνανθρώπους μας και στοχεύει στην καλλιέργεια μιας κουλτούρας ενσυναίσθησης. Κι όμως, ο όρος αυτός, ειδικά μετά το κίνημα #MeToo και τις αντιδράσεις που ακολούθησαν, έχει αποκτήσει ιδιαίτερα αρνητικό πρόσημο, όταν χρησιμοποιείται σε συζητήσεις τέτοιου είδους. Του έχει πια αφαιρεθεί οποιαδήποτε ηθική υπόσταση και είναι σχεδόν συνώνυμος με την υποκρισία, με αποτέλεσμα η δράση με την οποία συνδέεται να χάνει την ανθρωπιστική της αξία. Και εξηγώ παίρνοντας ως παράδειγμα τις γυναίκες, για τις οποίες μιλάμε εδώ: αυτό που για την κυρίαρχη κοινωνική ομάδα είναι «απλώς» θέμα «πολιτικής ορθότητας», για τις γυναίκες είναι θέμα επιβίωσης, ελευθερίας, ασφάλειας, επαγγελματικής καταξίωσης, οικονομικής ανεξαρτησίας, αυτοεκπλήρωσης, και αναγνώρισης της εμπειρίας τους και της οπτικής τους ως ισάξιας με αυτής των ανδρών. Αν η πολιτική ορθότητα χρησιμοποιείται σήμερα σαν όπλο από ομάδες με κακόβουλα κίνητρα, το οποίο και γίνεται, για να φιμωθούν αυτοί με τους οποίους διαφωνούμε, είναι άλλο θέμα. Άρα, η σύντομη απάντηση είναι αυτή: πιστεύω πρέπει να μας καθοδηγεί το ήθος, η ενσυναίσθηση και η πολιτική ωριμότητα. Θα σας δώσω και ένα πρακτικό παράδειγμα από την κωμωδία, αυτό το είδος τέχνης που διαχρονικά τολμά να καυτηριάζει υπαρκτά πρόσωπα και καταστάσεις. Ένας πρακτικός «κανόνας» ή αν θέλετε κριτήριο, με το οποίο εγώ προσωπικά προσπαθώ να μετρώ τη δική μου ευθύνη και τη δική μου δουλειά στην κωμωδία, είναι πως δεν διακωμωδούμε κακόβουλα και με πρόθεση να ρεζιλέψουμε τους πιο αδύνατους, τις πιο ευάλωτες κοινωνικά ομάδες ή εκείνους που διαχρονικά είναι περιθωριοποιημένοι, αλλά διακωμωδούμε και σατιρίζουμε, αν έχουμε τα «κότσια», εκείνους που έχουν την εξουσία, εκείνους που έχουν δύναμη—ή τους εαυτούς μας. Το αστείο, η διακωμώδηση, τα στερεότυπα, χρησιμοποιήθηκαν σε πολλές ιστορικές στιγμές για να προκαλέσουν μίσος προς συγκεκριμένες κοινωνικές ή φυλετικές ομάδες, στα πλαίσια ευρύτερων ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων, με φρικτά αποτελέσματα.