Kathimerini.com.cy
Της Χρύσως Πελεκανή*
Με αφορμή την Παγκόσμια ημέρα των Ρομά, 8 Απριλίου, θα ήθελα αρχικά να αναφερθώ εν συντομία για αυτό τον αρχαίο νομαδικό λαό, που παρά το πέρασμα του χρόνου κατάφερε να διατηρήσει τον πολιτισμό, την κουλτούρα και τη γλώσσα του και στη συνέχεια να τον συνδέσω με τους Ρομά-Γκουρπέτες της Κύπρου.
Προς τιμή του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου των αντιπροσώπων των Ρομά (IRU: International Romani Union) που έγινε στο Λονδίνο στις 8 Απριλίου 1971, ανακοινώθηκε στο 4ο Συμπόσιο της Διεθνούς Ενωσης Ρομά στη Βαρσοβία το 1990, η 8η Απριλίου ως επίσημη «Παγκόσμια Μέρα Ρομά». Καθιερώθηκε επίσημα μετά από αίτημα της Διεθνούς Ένωσης Ρομά στις Η.Π.Α. και Ε.Ε ο ύμνος και η σημαία τους.
2. Η σημαία και ο ύμνος των Ρομά
Η Σημαία των Ρομά είναι το Διεθνές σύμβολο των Ρομά.. Η ρόδα αντιπροσωπεύει ένα δεκαεξάκτινο τσάκρα. Το πάνω μέρος της σημαίας είναι μπλε, το οποίο συμβολίζει τον ουρανό ενώ το κάτω μέρος είναι πράσινο, το οποίο συμβολίζει τη γη. Γενικότερα συμβολίζει το ελεύθερο πνεύμα και τη νομαδική ζωή των Ρομά της τότε εποχής. Το περίβλημα των τσάκρων/ακτίνων είναι κόκκινο και συμβολίζει τη φωτιά. Έχει επιλεγεί αυτή η σημαία για να υπενθυμίζει την Ινδική καταγωγή των Ρομά και τη μακρινή διαδρομή που έχουν κάνει από την Ινδία στην Ευρώπη.
Ο ύμνος των Ρομά είναι το Βουλγάρικο τραγούδι “Gelem Gelem”. Τη μουσική την έχει
γράψει ο μουσικός και πολιτικός Zarko Jovanovic .
3. Ιστορική Αναδρομή
Οι Ρομά όπως αναφέρονται και στην επίσημη βιβλιογραφία προέρχονται από τη Βόρεια Ινδία. Αρχικά μετακινήθηκαν από την Κεντρική Ινδία στη Νότιο-Ανατολική Ινδία, πιθανώς εξαιτίας της επέκτασης του Ισλάμ και της απειλής πολέμου στην περιοχή. Και έμειναν εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα. Στη συνέχεια πριν από το 500 μ.Χ έως το 1000 μ.Χ περνώντας από το Αφγανιστάν, την Περσία, την Αρμενία, Βυζαντινή Αυτοκρατορία και Μικρά Ασία έφτασαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αργότερα μετανάστευσαν και προς την Αμερική.
Ανάλογα με τις μετακινήσεις τους πήραν και διαφορετικά ονόματα. Όσοι μετακινήθηκαν από τη Βόρεια Ινδία στη Μέση Ανατολή (Συρία, Παλαιστίνη, Ιορδανία) ονομάζονται Ντόμ και η γλώσσα τους «Ντομάρι», όσοι κατευθύνθηκαν προς την Αρμενία ονομάζονται Λομ και η γλώσσα τους Λομάβρεν και όσοι μετακινήθηκαν προς την Ευρώπη ονομάζονται Ρομ και η γλώσσα τους Ρομανί (ή Ρομανές). Ρομ (Rom/Řom) στα αρχαία ινδικά (Σανσκριτικά) σημαίνει ‘άντρας/σύζυγος’. Ρομά είναι ο πληθυντικός του ουσιαστικού Ρομ και σημαίνει ‘άντρες, σύζυγοι’ και χρησιμοποιείται ως γενική ονομασία η οποία συμπεριλαμβάνει όλους τους Ρομά ανθρώπους. Για τις γυναίκες Ρομά (Roma/Řoma) χρησιμοποιείται η λέξη Ρομνί (Romni/Řomni). Η γλώσσα των Ρομά λέγεται Ρομανές (‘Romanes’) ή Ρομανί γλώσσα (‘Romani čhib’) και είναι μια Ινδοευρωπαϊκή Γλώσσα που συγγενεύει με τις διάφορες γλωσσικές διαλέκτους της Ινδίας. Στις διάφορες περιοχές που κατοικούν Ρομά έχουν διαμορφωθεί πολλές τοπικές διάλεκτοι, επηρεασμένες από τις τοπικές γλώσσες. (βλ. Κύπρος-Γκουρπέτσια)
Υπάρχουν εκτιμήσεις σύμφωνα με τις οποίες υπάρχουν 12 εκατομμύρια Ρομά παγκοσμίως. Στην Ευρώπη ο πληθυσμός τους υπολογίζεται περίπου στα 8-10 εκατομμύρια άτομα. Στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 120-250 χιλιάδες ενώ στην Κύπρο με βάση παλιές στατιστικές οι Ρομά υπολογίζονταν περίπου στα 2.500-3.000 άτομα, ενώ σε μια πιο πρόσφατη καταγραφή υπολογίζονται στα 500-1000 άτομα.
4. Οι Ρομά της Κύπρου
Ιστορικό Υπόβαθρο, Ταυτότητα και Γλώσσα
Παρόλο του ότι δεν έχουμε επίσημα ιστορικά τεκμήρια σχετικά με την άφιξη των Ρομά στην Κύπρο και τον ακριβή αριθμό τους χρονολογικά μπορεί να θεωρηθεί ότι πολύ πιθανό να έφτασαν στην Κύπρο μεταξύ 1322-1400, όταν η Κύπρος ήταν κάτω από την επικράτεια των Λουζινιανών. Κατά τη διάρκεια της ενετικής περιόδου, πολλοί Ρομά ήρθαν στην Κύπρο από την Κέρκυρα ως στρατιώτες για στρατιωτικούς σκοπούς (Κύρρης, 1969). Με την Οθωμανική περίοδο (1571 μ.Χ.) και αφού ο στρατιωτικός τους ρόλος περιορίστηκε, εξισλαμίσθηκαν. Στο νησί έφτασαν και άλλοι Ρομά κατά την οθωμανική περίοδο. Τον 18ον αιώνα υπήρχαν στο νησί δύο θρησκευτικές ομάδες Ρομά οι Γκουρμπέτες-μουσουλμάνοι και οι Μάντιδες-Χριστιανοί Ορθόδοξοι Ρομά. Το 1911 αναφέρονται σε 152 Ρομά ενώ το 1960 σε 520 Ρομά.
Με βάση το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας του 1960, αναγνωρίζεται η ύπαρξη της Ελληνικής και Τουρκικής Κοινότητας, καθώς και αυτή των τριών θρησκευτικών ομάδων, των Αρμενίων, των Μαρωνιτών και των Λατίνων. Οι Ρομά της Κύπρου ή οι Γκουρμπέτες δεν αναγνωρίστηκαν ως ξεχωριστή εθνική ή μειονοτική ομάδα αλλά, συμπεριλήφθηκαν στην Τουρκοκυπριακή Κοινότητα λόγω της κοινής γλώσσας (Τουρκικής γλώσσας και συγκεκριμένα Τουρκοκυπριακή διαλέκτου) και θρησκείας (μουσουλμάνοι). Κατά τον Williams (2000) οι λόγοι ένταξης των Ρομά στην Τ/Κ κοινότητα ήταν κυρίως γλωσσικοί και όχι τόσο θρησκευτικοί. Μετά τα γεγονότα του 1974 οι Μουσουλμάνοι Ρομά εγκαταστάθηκαν στα κατεχόμενα μαζί με το σύνολο των Τ/Κ όπου μετακινήθηκαν προς τις ελεύθερες περιοχές λίγο πριν αλλά και μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2004. Οι αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας τους παρέχουν έκτοτε πρόσβαση σε στέγαση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κοινωνική αρωγή και εκπαίδευση
Σύμφωνα με τον Kenrick (2000) ο αριθμός των Ρομά υπολογίζεται γύρω στα 2.500-3.000 άτομα, ενώ σε μια τελευταία καταγραφή δεν ξεπερνά τα 1000 άτομα. (Τριμικλινιώτης, Δημητρίου, 2009). Τον Απρίλιο του 2003 η μετακίνηση των Ρομά στις ελεύθερες περιοχές αυξήθηκε. Επίσης αυξήθηκε και ο αριθμός των Ρομανλάρ στις κατεχόμενες περιοχές (Romanlar: οι Τούρκοι Ρομά από την Ανατολία οι οποίοι ήρθαν μέσω του κύματος παράνομου εποικισμού από το τέλος της δεκαετίας του 70’).
Σήμερα υπολογίζεται ότι περίπου 600-650 Ρομά διαμένουν στις ελεύθερες περιοχές κυρίως στις επαρχίες Πάφου (83 οικογένειες) και Λεμεσού (73 οικογένειες). Στα κατεχόμενα διαμένουν κυρίως στη Μόρφου, Αμμόχωστο και Τρίκωμο. Δυστυχώς δεν έχουμε ακριβή αριθμό ατόμων Ρομά που διαμένουν στα κατεχόμενα επειδή ορισμένοι ακόμη μετακινούνται ή μεταναστεύουν (κυρίως στην Αγγλία-Λονδίνο λόγω συγγενών και καλύτερων ευκαιριών).
Μέσα από διάφορες έρευνες που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια και μέσα από προσωπική επαφή με την κοινότητα των Ρομά (ατομικές συνεντεύξεις) βλέπουμε ότι οι Ρομά της Κύπρου αποκαλούν τους εαυτούς τους Γκουρπέτες και τη γλώσσα τους Γκουρπέτσια. Τα Γκουρπέτσια μιλιούνται μόνο από τους Ρομά της Κύπρου και αποτελεί μια προφορική γλωσσική ποικιλία της Τουρκοκυπριακής διαλέκτου (Πελεκανή Χ., 2012). Τα Γκουρπέτσια δανείζονται λέξεις από την Περσική, Κουρδική, Αρμενική και Αραβική. Ως προς το λεξιλόγιο παρουσιάζουν ομοιότητες και με την Ρομανί-Καλντεράς. Το λεξιλόγιο αφορά την καθημερινή ζωή και σχετίζεται με τα φαγητά, ρούχα, αντικείμενα σπιτιού, οικογένεια/σχέσεις, εμπορικές συναλλαγές κτλ.
5. Επίλογος
Είναι γεγονός ότι η ιστορία, η κουλτούρα και η γλώσσα των Ρομά είναι πολύ ενδιαφέρουσα και χρειάζεται περισσότερη μελέτη. Αναμφισβήτητα τα τελευταία χρόνια γίνονται πολλά βήματα και πολλές προσπάθειες για να αντιμετωπιστούν οι διακρίσεις, οι απορρίψεις και οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Η Παγκόσμια Μέρα των Ρομά, η 8η Απρίλιου είναι μια σημαντική γιορτή (ανάμνηση) για τους Ρομά και έχει ως στόχο να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο γύρω από το θέμα των Ρομά, της ιστορίας, του πολιτισμού, της κουλτούρας και της γλώσσας τους. Ας ελπίσουμε ότι η κάθε 8η Απριλίου θα αποτελεί αφετηρία για αυτούς που δεν τους γνωρίζουν, να τους γνωρίσουν ή/και να τους μελετήσουν και να αρχίσουν να τους σέβονται και να τους αποδέχονται σιγά σιγά. Ευχή όλων μας, να αντιμετωπιστούν όλα τα προβλήματα των Ρομά και να ζήσουμε ειρηνικά και αρμονικά μέσα σε ένα κλίμα αγάπης, συνεργασίας και συνύπαρξης. Τέλος εύχομαι σε όλους τους Ρομά «Χρόνια Πολλά! Baxtalo Romano Deves! Happy Roma Nation Day!».
Βιβλιογραφία-Παραπομπές
Council of Europe: Committee of Ministers 2009 European Charter for Regional or Minority Languages. Application of the Charter in Cyprus,
http://www.unhcr.org/refworld/docid/4abb46510.html
Cummins, J. (2002), Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση. Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της ετερότητας. Αθήνα: Gutenberg.
Έκθεση της αρχής κατά των διακρίσεων αναφορικά με την εκπαίδευση των Ρομά μαθητών. Αρ. Φακ. ΑΚΡ 18/2008
www.ombudsman.gov.cy/.../ΑΚΡ18.2008-27092011.
Fraser, A. (1997) Οι Τσιγγάνοι. Αθήνα, Οδυσσέας.
Kenrick, D, & Taylor, G. (1986) Gypsies in Cyprus, http://www.domresearchcenter.com/reprints/body4.html
Κύρρης, Κ., (1969), Οι Ατσίγγανοι εν Κύπρω, Λευκωσία.
Matras, Y. (2002) Romani: A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, Cambridge.
Pelekani C. (2012) The Romani- Cypriot Turkish Dialect: Gurbetcha, Nicosia.
www.ucy.ac.cy/.../LecturesProgramme2012-13_29.10.
The Gypsies of Cyprus, (2000), a DRC update.
http://www.domresearchcenter.com/Kuri
Trimikliniotis, N, & Demetriou, C. (2009) ‘The Cypriot Roma and the Failure of Education: Anti-Discrimination and Multiculturalism as a Post-accession Challenge’ in The Minorities of Cyprus: Development Patterns and the Identity of the Internal-Exclusion, eds N Coureas & C Demetriou, Cambridge Scholars Publishing, Cambridge.
Τρίτη Έκθεση για την Κύπρο, Αθίγγανοι (παράγραφοι 83-82) σ.56.
www.coe.int/.../cyprus/CYP-CbC-III-2006-17-GRC.pd.
*Υποψήφια Διδάκτωρ, Ειδικός Επιστήμονας, Κέντρο Γλωσσών, Παν/μιο Κύπρου
pelekani.chryso@ucy.ac.cy
