Του Απόστολου Τομαρά
Η ανυπαρξία θεσμικού πλαισίου για τη διαχείριση αδρανών φαρμακευτικών σκευασμάτων, καθώς και η άγνοια που επικρατεί στη συντριπτική πλειοψηφία των καταναλωτών για τους κινδύνους που ελλοχεύουν, δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα το οποίο μπορεί να επιφέρει ανυπολόγιστες επιπτώσεις στο περιβάλλον και κατά συνέπεια στη δημόσια υγεία. Την ώρα που σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες επιδεικνύεται μια ιδιαίτερη ευαισθησία, στη διαχείριση φαρμάκων με τοξικές ουσίες που δεν μπορούν να καταναλωθούν λόγω παρόδου της ημερομηνίας χρήσης του στην Κύπρο το όλο θέμα βρίσκεται σε νηπιακά στάδια με αποτέλεσμα να παρομοιάζεται με ωρολογιακή βόμβα που μπορεί να σκάσει ανά πάσα στιγμή. Η εικόνα που παρουσιάζεται από τον κλάδο των φαρμακοποιών είναι τρομακτική, αν ληφθεί υπόψη ότι η Κύπρος βρίσκεται στις πρώτες θέσεις κατανάλωσης φαρμάκων και των μεγάλων ποσοτήτων, όπως εκτιμάται, που βρίσκονται στα οικιακά ντουλάπια. Οι φόβοι που εκφράζονται για τις ανυπολόγιστες, όπως υποστηρίζεται επιπτώσεις, από τη μη, εκ των πραγμάτων, ορθή διαχείριση των ληγμένων φαρμακευτικών σκευασμάτων φθάνουν μέχρι την πρόκληση γενετικών προβλημάτων ένεκα της μόλυνσης της διατροφικής αλυσίδας. Σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία στα οικιακά ράφια υπολογίζεται ότι βρίσκονται φαρμακευτικά σκευάσματα αξίας πέραν των δέκα εκατ. ευρώ που αντιστοιχούν στο 20% της ετήσιας συνολικής αξίας φαρμάκων που αγοράζονται από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα και δεν καταναλώνονται εγκαίρως. Από το ποσοστό αυτό, όπως υπολογίζεται, ένα μεγάλο μέρος εξελίσσεται σε αδρανές φαρμακευτικό σκεύασμα. Όπως είναι διαμορφωμένη η όλη κατάσταση στον τομέα διαχείρισης των ληγμένων φαρμάκων το κυπριακό σπίτι σήμερα δεν έχει κατεύθυνση πώς θα τα διαχειριστεί. Ανάλογη είναι και η εικόνα με την πλειοψηφία των φαρμακείων, όπως γίνεται παραδεκτό, ακόμα και από φαρμακοποιούς, τα ληγμένα τα διαχειρίζεται το καθένα με τον τρόπο του. Τα σιροποιούχα τα αδειάζουν στις αποχετεύσεις, ενώ τα στέρεα όπως χάπια παίρνουν τον δρόμο για τους σκυβαλότοπους μαζί με τα υπόλοιπα οικιακά σκύβαλά μας, όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά από πηγή στον χώρο του φαρμάκου.
Οι δύο όψεις
Στην προσπάθειά μας να καταγράψουμε το τι επικρατεί στη διαχείριση των ληγμένων γίναμε δέκτες δύο περιστατικών που αποτυπώνουν πλήρως την εικόνα που επικρατεί. Το πρώτο, αφορά μια περίπτωση όπου οι συγγενείς ενός αποθανόντος εντόπισαν στην οικία του μεγάλη ποσότητα αδρανών φαρμάκων. Θέλοντας να τα επιστρέψουν σε φαρμακείο συγκεκριμένου νοσοκομείου αντιμετώπισαν την αρνητική στάση των υπευθύνων οι οποίοι προέτρεψαν τους συγγενείς να τα πετάξουν προφανώς σε σκυβαλότοπους. Οι συγγενείς δεν τους άκουσαν και παρέδωσαν τη σακούλα στον τότε υπουργό Υγείας. Σύμφωνα με την εκτίμηση που έκανε φαρμακοποιός τα φάρμακα, κορτιζονούχα και εισπνεόμενα, ήταν αξίας τεσσάρων χιλιάδων ευρώ. Ο τότε υπουργός, έκπληκτος ρώτησε τι μπορεί να γίνει και η απάντηση που του δόθηκε ήταν «απολύτως τίποτα». Το δεύτερο περιστατικό είναι η άλλη όψη του σοβαρού προβλήματος. Γνωστός αξιωματούχος, όταν απεβίωσε η μητέρα του δεν επέλεξε την εύκολη λύση να απαλλαχτεί από τα ουκ ολίγα φάρμακα που λάμβανε η μητέρα του και μετέβη στο Ογκολογικό όπου εκεί ευτυχώς δεν αντιμετώπισε την αρνητική στάση των υπευθύνων όπως στην προηγούμενη περίπτωση. Και στα δύο παραδείγματα κοινός παρονομαστής το σύστημα παραχώρησης φαρμάκων από τα κρατικά φαρμακεία που λόγω της τακτικής να παραχωρούν χωρίς έλεγχο σκευάσματα σε μεγάλες ποσότητες, δημιουργούν στοκ με ληγμένα οικιακά φάρμακα.
Σε σκυβαλότοπους τα ληγμένα
Παρά το γεγονός ότι η Κύπρος έχει εναρμονιστεί με την ευρωπαϊκή νομοθεσία διαχείρισης λεγμένων φαρμάκων, τοξικών και μη, το παράδοξο, όπως μας επισημάνθηκε, είναι ότι δεν τυγχάνει ενιαίας εφαρμογής επειδή στην Κύπρο υπάρχει διαχωρισμός δημόσιου με ιδιωτικού τομέα φαρμάκων. Εδώ όπως τονίζεται από τους ίδιους τους φαρμακοποιούς έγκειται το όλο πρόβλημα. Από τα περίπου 487 φαρμακεία που υπάρχουν παγκυπρίως μόνο ένας μικρός αριθμός, υπολογίζεται στα 20, ακολουθούν με δική τους πρωτοβουλία και κόστος μια ορθολογιστική και σύμφωνα με τους ευρωπαϊκούς νόμους διαχείριση και απόσυρση επικίνδυνων ληγμένων φαρμακευτικών σκευασμάτων που υπάρχουν μέσα στα φαρμακεία. Στη συντριπτική πλειοψηφία η διαχείριση πραγματοποιείται ελαφρά τη καρδία κάτι που γίνεται παραδεκτό και από τους ίδιους. Το πρόβλημα και οι κίνδυνοι είναι υπαρκτοί, σημειώνεται από τους οργανωμένους φαρμακοποιούς οι οποίοι όπως τονίζεται αδυνατούν να επωμιστούν το κόστος απόσυρσης επικίνδυνων τοξικών αποβλήτων όπως σύριγγες οδοντιατρικά απόβλητα αλλά και σκευάσματα με υψηλή τοξικότητα. Παρόμοια και σαφώς πιο ανησυχητική είναι η πραγματικότητα με τα φάρμακα που βρίσκονται στα σπίτια. Ετησίως στην Κύπρο δημόσιος και ιδιωτικός τομέα καταβάλει 210 εκατ. ευρώ για την αγορά φαρμάκων από εγχώριες εταιρείες ή κάνοντας εισαγωγή. Όσο και αν ακούγεται παράδοξο ουδείς γνωρίζει ποια είναι η ποσότητα των ληγμένων οικιακών φαρμάκων και το κυριότερο που καταλήγει μια μεγάλη εκ των πραγμάτων ποσότητα φαρμάκων που προμηθεύονται πολίτες κυρίως από τα κρατικά φαρμακεία και δεν χρησιμοποιείται μέσα στα προβλεπόμενα χρονικά περιθώρια. Ο κλάδος των φαρμακοποιών φωνάζει ότι ενώ έχει ανοίξει ένας σχετικός διάλογος πριν από το 2012 εντούτοις μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κατάληξη και αποτέλεσμα. Εκτός από τα πρακτικά προβλήματα, εντοπίζονται και νομοθετικά όπως μια πρόνοια του νόμου που εξαιρεί από τα οικιακά φάρμακα – απόβλητα αυτά των φαρμακείων.
Τι προτείνεται
Οι φαρμακοποιοί θεωρούν ότι η δράση πολιτείας και φορέων σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα θα πρέπει να επικεντρωθεί πρώτα στην ενημέρωση του κοινού να αποκτήσει ανάλογη συνείδηση με αυτή της ανακύκλωσης σκυβάλων και στη στήριξη των φαρμακείων από την Πολιτεία ώστε να αποτελέσουν τον ενδιάμεσο κρίκο της συλλογής. Με βάση την πραγματικότητα η συλλογή και παράδοση ληγμένων φαρμάκων λένε οι ίδιοι δεν μπορεί να περπατήσει επειδή το κόστος για την πλειοψηφία των φαρμακείων είναι μεγάλο και το κράτος δεν δίνει χείρας βοήθειας. Οι φαρμακοποιοί το μόνο που ζητούν είναι τη στήριξη για τη δημιουργία στοιχειώδους υποδομής εντός των φαρμακείων, πρώτον για τη συλλογή των οικιακών φαρμάκων δεύτερον για τη φύλαξη και τρίτον την παραλαβή τους. Στο σύστημα με τα οικιακά, απαραίτητα λένε ότι θα πρέπει να συμπεριληφθούν και τα ληγμένα των φαρμακείων που δεν είναι σε θέση να καταστραφούν με ασφάλεια, όπως γίνεται σήμερα με ιδία πρωτοβουλία από μικρό αριθμό φαρμακείων. Επιπλέον αυτό το οποίο ζητείται από τους επαγγελματίες του φαρμάκου είναι η αλλαγή της νομοθεσίας ώστε να μπορεί να γίνεται δυνατή η παραλαβή σκευασμάτων που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί κάτι που ισχύει σήμερα. Εκτός από το κόστος, οι φαρμακοποιοί αδυνατούν όπως λένε να ανταποκριθούν και στις απαιτήσεις εταιρειών συγκομιδής που θέτουν ως όρο συγκομιδής τη διαλογή των ληγμένων φαρμάκων. Ως προς το ενδεχόμενο ληγμένα φάρμακα να παραμείνουν στα ράφια φαρμακείων κρατικών και ιδιωτικών κάτι τέτοιο απορρίπτεται κατηγορηματικά.
Δημόσιο και κλινικές
Η μόνη τάξη που φαίνεται να υπάρχει με τα ληγμένα φαρμακευτικά σκευάσματα, που όμως δεν επιλύει το σοβαρό πρόβλημα, είναι στον δημόσιο τομέα και στον ιδιωτικό εκεί όπου υπάρχει η δυνατότητα ο ιδιώτης να επωμιστεί το κόστος. Τα κρατικά φαρμακεία και αποθήκες μέσω του κεντρικού συστήματος διαχείρισης έχουν τη δυνατότητα να καταγράφουν σε τακτά χρονιά διαστήματα την εικόνα με το φαρμακευτικό στοκ. Τα ληγμένα παραδίδονται σε ιδιώτη, τον μοναδικό που υπάρχει στην Κύπρο, ο οποίος σε διαμορφωμένο χώρο στη Λεμεσό τα καταστρέφει. Το ίδιο συμβαίνει και με τις μεγάλες ιδιωτικές κλινικές αλλά και τις εγχώριες βιομηχανίες φαρμάκου, οι οποίες αποσύρουν τα ληγμένα σύμφωνα με το ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο που διασφαλίζει την περιβαλλοντική ισορροπία και δημόσια υγεία. Σε ό,τι αφορά τα κρατικά φαρμακεία ανασταλτικός παράγοντας άμβλυνσης του προβλήματος είναι οι περίπλοκες και χρονοβόρες διαδικασίες παραλαβής ληγμένων φαρμάκων από πολίτες αλλά και από φαρμακεία.
Τρέχουν για κανονισμούς
Εμπλοκή στη διαχείριση των ληγμένων φαρμάκων έχει το Τμήμα Περιβάλλοντος του οποίου ζητήσαμε την άποψη κάτι όμως που δεν κατέστη εφικτό να γίνει. Μπροστά στις έντονες ανησυχίες που εκφράζονται και στο ενδεχόμενο πρόκλησης προβλημάτων στα υπόγεια ύδατα από το ανεξέλεγκτο ξεφόρτωμα και αρκετών τοξικών σκευασμάτων οι Φαρμακευτικές Υπηρεσίες την περασμένη Παρασκευή ενημέρωσαν ηλεκτρονικά και τα μέλη της Επιτροπής Περιβάλλοντος της Βουλής ότι βρίσκεται στο στάδιο της επεξεργασίας προσχέδιο κανονισμών για τον περί αποβλήτων διαχείρισης φαρμακευτικών προϊόντων Νόμο. Το όλο θέμα με βάση την ενημέρωση τυγχάνει χειρισμού από το Τμήμα Περιβάλλοντος και βρίσκεται στο στάδιο ανταλλαγής απόψεων με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη.
Πίσω από την Ε.Ε η Κύπρος στα ληγμένα φάρμακα
Στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση τα κράτη-μέλη υιοθέτησαν και εφαρμόζουν στην πράξη τη σχετική οδηγία για ασφαλή συλλογή και καταστροφή των οικιακών ληγμένων φαρμάκων κάτι που στην Κύπρο ισχύει μόνο για τον δημόσιο τομέα. Η Ε.Ε. δεν διαχωρίζει τα αδρανή φαρμακευτικά σκευάσματα από τα υπόλοιπα απόβλητα των νοσοκομείων και κατά συνέπεια τον τρόπο διαχείρισής τους. Με βάση σχετική οδηγία επικίνδυνα απόβλητα στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και ιατρικά απόβλητα «περιλαμβάνουν χημικές ουσίες που αποτελούνται από ή περιέχουν επικίνδυνες ουσίες, Διαλύτες που χρησιμοποιούνται στα ακτινολογικά εργαστήρια, απόβλητα που περιέχουν υδράργυρο (κατεστραμμένα θερμόμετρα, πιεσόμετρα υδραργύρου), αμαλγάματα οδοντιατρικής, άλλα βαρέα μέταλλα, επικίνδυνες οργανικές ενώσεις κ.λπ., ληγμένα φάρμακα ή φάρμακα που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, συμπεριλαμβανομένων των κυτταροστατικών φαρμάκων, κόκκινες σακούλες.». Στην Ελλάδα από τον Φεβρουάριο του 2012 έχει ξεκινήσει η συλλογή αδρανών φαρμακευτικών σκευασμάτων (οικιακά) στην ίδια λογική που ακολουθείται με την ανακύκλωση σκουπιδιών. Ειδικοί κάδοι έχουν τοποθετηθεί σε 12 χιλιάδες φαρμακεία όπου οι πολίτες μπορούν να πετούν τα ληγμένα ή άχρηστα φάρμακα που έχουν στο σπίτι τους. Η συλλογή και αδρανοποίηση έχει ανατεθεί στο Ινστιτούτο Φαρμακευτικής Έρευνας και Τεχνολογίας (ΙΦΕΤ) και τον Οργανισμό Φαρμάκων και πραγματοποιείται σε συνεργασία με τον Πανελλήνιο Φαρμακευτικό Σύλλογο. Η συλλογή από τους ειδικούς κάδους πραγματοποιείται από την Ομοσπονδία Συνεταιρισμών Φαρμακοποιών οι οποίοι μεταφέρουν τα ληγμένα φάρμακα σε χώρο του ΙΦΕΤ στην Αττική. Ο ΙΦΕΤ έχει αναπτύξει ειδικό σύστημα εποπτείας εντολών μεταφοράς, προκειμένου η όλη διαδικασία να ελέγχεται αυστηρά. Στην Ελλάδα τα υπό αδρανοποίηση φάρμακα εξάγονται σε μονάδες αδρανοποίησης της Ευρώπης. Τέτοιες μονάδες υπάρχουν στη Γερμανία (με αρκετά παραρτήματα και σε άλλες χώρες) και στην Ισπανία. Από τις μονάδες θα επιστρέφεται πρωτόκολλο καταστροφής. Λόγω των μεγάλων ποσοτήτων ληγμένων οικιακών φαρμάκων στην Ελλάδα γινόντουσαν σκέψεις για μονάδα αδρανοποίησης φαρμάκων. Στην ανάπτυξη αυτής της μονάδα συμμετοχή θα είχε ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας με προοπτική να εξυπηρετεί τις ανάγκες όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων και της Μεσογείου.
