Ό,τι καλύτερο συνέβη στη χώρα τα τελευταία πενήντα χρόνια είναι η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Γι’ αυτό και μόνο, η ευγνωμοσύνη μας στον Κωνσταντίνο Καραμανλή είναι απεριόριστη. Τα οφέλη δεν είναι μόνο διεθνοπολιτικά και οικονομικά. Είναι, πρωτίστως, πολιτικά.
Ο Καραμανλής γνώριζε ότι οι αξίες της Ένωσης παρέχουν πυξίδα προσανατολισμού σε πολιτισμικά εσωστρεφείς, θεσμικά ανώριμες, και γεωπολιτικά αμφίσημες χώρες. Η ενωμένη Ευρώπη δημιουργεί ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς, το οποίο, σε εθνικό επίπεδο, διευκολύνει την κριτική αυτοεξέταση. Η συμμετοχή στην Ένωση νομιμοποιεί τη διαρκή σύγκριση εθνικών επιδόσεων: τελεολογική σύγκριση με τις καταστατικές αξίες της Ένωσης, θεσμική σύγκριση με αποφάσεις ευρωπαϊκών οργάνων, λειτουργική σύγκριση με επιδόσεις των εταίρων. Οι συγκρίσεις ωθούν, δυνητικά, στη διαρκή μεταρρύθμιση εθνικών θεσμών και πρακτικών.
Όσοι νοιάζονται αυθεντικά για τον εκσυγχρονισμό της χώρας βλέπουν τις «έντονες ανησυχίες» στο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Ε.Κ.) για το κράτος δικαίου στην Ελλάδα ως θετική συμβολή στη συνεχή διαδικασία θεσμικής ωρίμανσης της χώρας. Η κυβέρνηση του «πολυδύναμου εκσυγχρονισμού», όμως, δεν το βλέπει έτσι: ο εξουσιαστικός αμυντισμός υπερτερεί των εκσυγχρονιστικών διακηρύξεων. Το ψήφισμα είναι «πολιτικά υποκινούμενο» δήλωσαν κυβερνητικοί αξιωματούχοι, λες και τα ψηφίσματα πολιτικών οργάνων αναμένεται να είναι ιατροδικαστικές εκθέσεις, όχι προϊόντα πολιτικής διαβούλευσης.
Τη δημοκρατία πολλοί αγάπησαν, τη λογοδοσία ουδείς. Όλες οι κυβερνήσεις ενοχλούνται όταν ελέγχονται και επιτιμώνται (ειδικά από ξένους). Η τουρκική κυβέρνηση πνέει μένεα κατά αλλοδαπών κοινοβουλίων που μνημονεύουν τη γενοκτονία των Αρμενίων, η ισραηλινή κυβέρνηση αποδοκιμάζει σφοδρά αποφάσεις και ψηφίσματα διεθνών οργανισμών με τα οποία διαφωνεί, οι κυβερνήσεις της Πολωνίας (μέχρι πρότινος) και της Ουγγαρίας διαμαρτύρονται εντόνως για αποφάσεις της Ε.Ε. που τις επικρίνουν για υπονόμευση του κράτους δικαίου. Δεν ξεχνιούνται, επίσης, η χυδαιολογία του Ντόναλντ Τραμπ κατά ανεπιθύμητων ετυμηγοριών της αμερικανικής δικαιοσύνης, όπως και οι γραφικά αυτοεξυπηρετικές διαμαρτυρίες του Μπόρις Τζόνσον κατά ενοχλητικών αποφάσεων του βρετανικού Κοινοβουλίου (π.χ. για το partygate) –αμφότεροι διαβλέπουν «πολιτικά κίνητρα». Το έσχατο καταφύγιο των πολιτικάντηδων είναι η απόδοση ιδιοτελών κινήτρων στους θεσμικούς επικριτές τους. Πασχίζουν να αποφύγουν το «λόγον διδόναι» για τις πράξεις τους, στρέφοντας τη μιντιακή προσοχή στα εικαζόμενα κίνητρα των ex officio κριτών τους.
Το ψήφισμα του Ε.Κ. υπενθυμίζει τις κοινές αξίες της Ένωσης: «σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα, κράτος δικαίου». Επιλέξαμε ως έθνος-μέλος της Ένωσης να ζούμε με αυτές τις αξίες και οφείλουμε να διερωτόμαστε πόσο τις τηρούμε. Οι αξίες δηλώνουν κατεύθυνση (το αρχαιοελληνικό «τέλος»), δεν είναι συνταγές μαγειρικής. Πάντα θα υστερούμε έναντι των αξιακών αυτοδεσμεύσεών μας. Το ερώτημα είναι αν προσπαθούμε να βελτιωνόμαστε.
Το ψήφισμα μας λέει, χωρίς περιστροφές, ότι δεν το κάνουμε πάντα και ευλόγως ψέγει την τωρινή κυβέρνηση που κρατά τα ηνία. Εγκαλεί, μάλιστα, την «κυβέρνηση και τις αστυνομικές αρχές [ότι] αρνήθηκαν να συναντηθούν με εκπροσώπους του Ε.Κ.». Κατανοητά, το ψήφισμα αποφεύγει να θίξει αυτό που εμείς οι Έλληνες γνωρίζουμε καλά: την ιστορικότητα των προβλημάτων που επισημαίνει. Παρόμοιας εκδοχής ψήφισμα θα μπορούσε να είχε εκδοθεί οποιαδήποτε στιγμή τα τελευταία σαράντα χρόνια. Ξέρουμε ότι η χώρα πάσχει από ΧΘΑ –χρόνια θεσμική ανεπάρκεια. Η παρούσα κυβέρνηση διαιωνίζει, επιτείνει και, ενίοτε, παρεμβαίνει θεραπευτικά σε χρόνιες παθήσεις.
Με εντυπωσιακή τεκμηρίωση –από τη διαβόητη λίστα Πέτσα για τη ρουσφετολογική διανομή 20 εκατ. ευρώ δημοσίου χρήματος και την απουσία στιβαρών ερευνών και διώξεων της «υψηλού επιπέδου διαφθοράς», μέχρι τις τηλεφωνικές υποκλοπές της ΕΥΠ και την έλλειψη «πολιτικής αμεροληψίας» στην κοινοβουλευτική έρευνα για την τραγωδία των Τεμπών– το ψήφισμα καλεί την ελληνική κυβέρνηση να σεβαστεί το κράτος δικαίου. Προτρέπει, καταληκτικά, την Κομισιόν να συνδέσει την εκταμίευση ευρωπαϊκών κονδυλίων με το σεβασμό των αξιών της Ένωσης.
Βασικός άξονας του ψηφίσματος είναι η αρχή ότι «οι έλεγχοι και οι εξισορροπήσεις είναι ουσιώδεις για μια ρωμαλέα δημοκρατία». Αυτή η υπόμνηση είναι οδυνηρά χρήσιμη: η αναιμική παρουσία θεσμικών αντιβάρων αδυνατίζει την ποιότητα της δημοκρατίας μας. Το Ε.Κ. είναι ωμά σαφές: η κυβέρνηση ελέγχεται για «υποχρηματοδότηση, υποστελέχωση, περικοπές αρμοδιοτήτων, θολές διαδικασίες διορισμού, και την παρενόχληση και τον εκφοβισμό αξιωματούχων ανεξάρτητων δημοσίων αρχών». Αν ήμουν επικεφαλής του Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίου ή της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας θα ένιωθα ντροπή να με εγκαλεί το Ε.Κ. για «μειωμένη αντικειμενικότητα και ανεξαρτησία». Αν ήμουν επικεφαλής της ΑΔΑΕ θα ένιωθα ικανοποίηση για την προστασία που μου προσφέρει το Ε.Κ. στην άτεγκτη άσκηση των καθηκόντων μου.
Ο απροκατάληπτος πολίτης γνωρίζει ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις παραδοσιακά απεχθάνονται την εποπτεία και τη λογοδοσία. Δεν μπορούν, βέβαια, να τις αποφύγουν, αλλά μπορούν να τις υποσκάψουν. Αυτό κάνουν, γι’ αυτό η χώρα βρίσκεται, θεσμικά, πλησιέστερα σε πρώην κομμουνιστικές χώρες παρά σε ώριμες φιλελεύθερες δημοκρατίες. Ο πρωθυπουργός λ.χ. ουδέποτε λογοδότησε ουσιαστικά για τις υποκλοπές, η Αστυνομία δεν υφίσταται τις συνέπειες των επικριτικών πορισμάτων του Συνηγόρου του Πολίτη, ενώ ο γελοίος τρόπος που λειτουργεί η εξεταστική επιτροπή της Βουλής για τα Τέμπη συγκεφαλαιώνει τη θεσμική κατάπτωσή μας. Ευτυχώς που υπάρχει το Στρασβούργο. Αρκεί όμως;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
