Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η έκθεση «Κρυμμένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής» είναι το αποτέλεσμα ενός ερευνητικού προγράμματος του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος και αφορά τα παιδιά εβραϊκών οικογενειών που κρύφτηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής από τους γονείς τους ή άλλους συγγενείς προκειμένου να σωθούν από τον βέβαιο θάνατο σε περίπτωση που συλλαμβάνονταν από τους Γερμανού. Η έκθεση, μετά από πρόσκληση της Πρεσβείας του Ισραήλ, φιλοξενείται και στην Κύπρο, στα Μουσεία του Παγκύπριου Γυμνασίου και γι’ αυτή μας μίλησε η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας κ. Ζανέτ Μπαττίνου, και σημειώνει ότι αυτή η έκθεση παραμένει επίκαιρη, γιατί και σήμερα υπάρχουν παιδιά που αναγκάζονται να χάσουν τα σπίτια τους, αλλά και την ταυτότητά τους.
–Κυρία Μπαττίνου θα ήθελα κατ’ αρχάς να μου πείτε τι περιλαμβάνει αυτή η έκθεση.
–Η έκθεση περιλαμβάνει 24 ιστορίες παιδιών εβραϊκής καταγωγής, σε κάποιες περιπτώσεις μαζί με την οικογένειά τους, σε άλλες μόνα τους, τα οποία κρύφτηκαν την περίοδο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα και ξέφυγαν από τον βέβαιο θάνατο, αν έμεναν απροστάτευτα και κατέληγαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη. Κρύφτηκαν, λοιπόν, με πρωτοβουλία πολλές φορές των γονιών τους και σε άλλες μαζί τους. Βέβαια, πολλές φορές ολόκληρες οικογένειες χωρίστηκαν και αλλού πήγαν τα παιδιά και σε άλλα μέρη οι γονείς. Στην έκθεση παρουσιάζουμε αυτά τα παιδιά με τις δικές τους ποικίλες περιπέτειες, ιστορίες που ξεκινούν κυρίως από το 1943 και μετά και αφορούν παιδιά που γεννήθηκαν από την Καβάλα έως τα Χανιά, απ’ όλη δηλαδή την Ελλάδα. Αυτά τα παιδιά που σώθηκαν και όσοι, ελάχιστοι επιβίωσαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι που δημιούργησαν την επόμενη γενιά των εβραίων στην Ελλάδα.
–Πώς ξεκίνησε η έκθεση;
–Αυτή η έκθεση είναι αποτέλεσμα ενός ερευνητικού προγράμματος που ξεκίνησε το 2001 και η έκθεση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά με 16 ιστορίες το 2003 αυτή η έρευνα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα έθεσε τις βάσεις για το αρχείο προφορικής ιστορίας, που έχει 130 πρωτότυπες μαρτυρίες. Στην έρευνα δεν έχουμε συμπεριλάβει εφήβους, παρά μόνο παιδιά, από δύο ετών μέχρι 13.
–Αυτές οι ιστορίες προέρχονται από παιδιά πολύ μικρής ηλικίας ιστορίας πώς τις φιλτράρετε;
–Μου κάνετε μία καίρια ερώτηση. Οπωσδήποτε επειδή πρόκειται για μαρτυρίες πάντα σε αυτέ ενυπάρχει το υποκειμενικό στοιχείο, είτε γιατί έχει περάσει καιρός και ο ανήλικος μάρτυρας δεν μπορεί να θυμάται ακριβώς τι συνέβη είτε γιατί παρεισφρέουν διηγήσεις που έχουν ενσωματωθεί με το κύριο αφήγημα και είναι δύσκολο να ξεχωρίσει και ο ίδιος ο αφηγητής ποια είναι η δική του ιστορία και ποια του περιβάλλοντός του και γι’ αυτό επειδή είναι μαρτυρίες μικρών παιδιών. Το γνωρίζουμε αυτό και ξέρουμε ότι σίγουρα κάποια κομμάτια δεν είναι εντελώς ακριβή. Φυσικά, όταν μπορούμε να ελέγξουμε κάποια γεγονότα ιστορικά το ελέγχουμε, στο τέλος όμως δεν έχει τόση μεγάλη σημασία κάποια λεπτομέρεια της αφήγησης, όπως π.χ. ότι έμεινε στην τάδε οδό ή στην παραδίπλα – παρόλο που προσπαθούμε πάρα πολύ για την ακρίβεια – αλλά αυτή η είναι η μαρτυρία, είναι η άποψη του μάρτυρα, όπως εκείνος έζησε τα γεγονότα. Άλλωστε, αυτό είναι μέρος του ιστορικού πακέτου που καλούμαστε να διαχειριστούμε.
–Τι κάνει την έκθεση επίκαιρη, ώστε από το 2003 να επαναλαμβάνεται σε διάφορα μέρη στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό;
– Είναι ακόμη επίκαιρη γιατί μας έρχονται διαρκώς νέες ιστορίες. Όσο ο κόσμος γνωρίζει ότι το μουσείο συνεχίζει να συγκεντρώνει τέτοιες ιστορίες έρχεται και νέο υλικό. Επίσης, πολλές φορές οι άνθρωποι δεν ένιωθαν έτοιμοι να εξιστορήσουν την εμπειρία τους και σιγά-σιγά το κάνουν, μας εμπιστεύονται. Το 2003 ξεκινήσαμε με 16 ιστορίες, κάποια χρόνια αργότερα, σε περιοδεύουσα μορφή με 19 ιστορίες και το 2016 με τη μορφή που την παρουσιάζουμε στην Κύπρο αυτό το διάστημα με 24 ιστορίες. Είναι επίκαιρη λοιπόν γιατί εμπλουτίζεται συνεχώς, αλλά και γιατί εύκολα γίνεται προβολή σε καταστάσεις στο σήμερα, δείτε το προσφυγικό και το δράμα πολλών παιδιών.
–Σε τι αποσκοπεί τελικά η έκθεση;
–Είναι σημαντική αυτή η έκθεση γιατί για πρώτη φορά θέτει επί τάπητος τον όρο «κρυμμένο παιδί». Το ότι βγαίνει προς τα έξω η ιστορία των παιδιών αυτών είναι κομβικής σημασίας, επειδή δεν είχαν κάποιου είδους «νομιμοποίηση» του δικού τους Γολγοθά και των όσων πέρασαν, που φυσικά δεν συγκρίνεται με το άγος και το άχθος των στρατοπέδων συγκέντρωσης, αλλά δεν παύει για παιδιά αυτής της ηλικίας να είναι λίγο να χάσουν την οικογένειά τους, το σπίτι τους, να χρειαστεί να προσαρμοστούν σε άλλες, εντελώς διαφορετικές συνθήκες, αλλά και να χάσουν την ταυτότητά τους. Επίσης, αυτή η έκθεση εγείρει ζητήματα εγκατάλειψης, αλλά και ζητήματα αγάπης του εαυτού τους. Για πρώτη φορά, λοιπόν, μπήκε στον χάρτη αυτή η ειδική εμπειρία τους, αλλά και επειδή αυτές οι ιστορίες μπορούν να γίνουν αφορμή για να εισάγει κανείς με την ήπια αυτή εμπειρία του πολέμου την έννοια του ολοκαυτώματος σε μικρότερες τάξεις.
–Ποια είναι η παιδευτική αξία της έκθεσης;
–Είναι μία πολύ καλή ευκαιρία, όπως είπαμε και παραπάνω να διηγηθούμε σε μικρότερα παιδιά, μέσα από ένα άλλο πρίσμα και με γεγονότα στις παρυφές του κυρίως ιστορικού αφηγήματος, την ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων και του πολέμου γενικότερα. Φυσικά, είναι μία έκθεση που απευθύνεται σε παιδιά δημοτικού, τα πανό είναι γραμμένα για μικρότερες ηλικίες, όπως και η μουσειοσκευή. Ωστόσο, μπορεί άνετα να προσαρμοστεί και σε παιδιά μεγαλύτερων τάξεων που οπωσδήποτε ζητούν να μάθουν περισσότερα.
–Φαντάζομαι ότι ο σκοπός της έκθεσης δεν είναι μόνο η αφήγηση του εβραϊκού πόνου;
–Όχι, φυσικά και δεν είναι αυτός ο μοναδικός στόχος. Τα παιδιά όταν τους παρουσιάζουμε το πρόγραμμα και την έκθεση αντιλαμβάνονται πλήρως αυτό που ακούν και από μόνα τους κάνουν τον συσχετισμό με το σήμερα, ακούμε π.χ. πολλές φορές «είναι όπως τα παιδιά σήμερα από τη Συρία», και άλλα παρόμοια. Είναι σημαντικό ο μαθητής να αντιληφθεί τον πόνο του ανθρώπου, αλλά και τα γεγονότα. Είναι καίριο το να μπορέσει το παιδί να καταλάβει πότε έγινε το κάθε τι, μέσα σε ποιο ιστορικό πλαίσιο. Είναι σημαντικό να καταλάβουν γιατί κρύφτηκαν αυτά τα παιδιά. Πρέπει να εδραιωθεί το αφήγημά μας στην πραγματικότητα, και αυτό είναι σημαντικό σε όλες τις διδασκαλίες. Ο κυρίαρχος σκοπός είναι να μιλήσεις για το σήμερα, αφού έχεις διηγηθεί ό,τι προηγήθηκε.
–Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ιδανικός τρόπος να διηγηθεί κανείς τραγικά γεγονότα όπως είναι το Ολοκαύτωμα μέσα από το Εβραϊκό Μουσείο;
–Κατ’ αρχάς να πούμε ότι είναι πάρα πολύ σημαντική η πλαισίωση. Δεν μπορείς να πεις απλώς οι Γερμανοί σκότωσαν τους Εβραίους. Οι ερωτήσεις που θα πρέπει να απαντηθούν πρώτα είναι εκατοντάδες. Μέσα από τις συλλογές του Μουσείου κατ’ αρχάς παρουσιάζεται η πορεία των Εβραίων από την αρχαιότητα και μετά. Προσπαθούμε να δείξουμε κάθε έκφανση της ζωής τους στην Ελλάδα. Το Ολοκαύτωμα δεν μπορεί να είναι η μόνη ιστορία των Εβραίων. Το Μουσείο, λοιπόν, έχει μεγάλη ευθύνη στο να παρουσιάσει την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων πριν από τον πόλεμο, την περίοδο του πολέμου, αλλά και μετά, διότι ζωή υπήρξε και υπάρχει και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι σημαντικό λοιπόν να δώσεις όλο το αφήγημα, για να μπορέσεις τελικά δώσεις και τη σκοτεινή ιστορία του Ολοκαυτώματος.
Μια άλλη ζωή
–Μπορείτε να μας διηγηθείτε κάποια ιστορία;
–Μία πολύ συγκινητική ιστορία είναι αυτή κάποιας κυρίας, σήμερα άνω των 50 ετών, που όταν ήταν πια 16 ετών, ο πατέρας όντας ασθενής, φοβήθηκε ότι θα πεθάνει και δεν ήθελε να πάρει το μυστικό μαζί του, έτσι της εξομολογήθηκε ότι δεν ήταν φυσικό παιδί εκείνου και της συζύγου του, αλλά ένα από τα κρυμμένα παιδιά, ένα εβραιόπουλο. Το ζευγάρι συμφώνησε να φιλοξενήσει το μωρό, και όταν τελείωνε ο πόλεμος οι γονείς του θα το έπαιρναν πίσω. Δυστυχώς, οι γονείς του δεν γύρισαν ποτέ, και εκείνη επίσης δεν κατάφερε ποτέ να μάθει ποιοι ήταν οι πραγματικοί της γονείς, αλλά ένιωσε ότι δεν έχασε και την ταυτότητά της.
–Λόγω της απώλειας της ταυτότητας, αυτά τα παιδιά είχαν αργότερα πρόβλημα εντός της κοινότητας;
–Όχι, ποτέ. Απεναντίας η σωτηρία αυτών των παιδιών χαροποίησε τους πάντες που αυτά τα παιδιά σώθηκαν από βέβαιο θάνατο. Ξέρετε, στο τέλος αυτό που μετράει είναι ότι όλα τα παιδιά είναι ίδια, όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι και η έκθεση αυτή μπαίνει καθαρά στον τομέα της ανθρωπιάς. Δεν ξεχωρίζουν οι άνθρωποι, πώς να το κάνουμε;
Πληροφορίες: «Κρυμμένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής», Μουσεία του Παγκύπριου Γυμνασίου. Διάρκεια έως 20 Απριλίου. Είσοδος ελεύθερη.
