ΓΛΩΣΣΟ-ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ
*Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ
Ένα από τα φαινόμενα που παρατηρείται συχνά στη γλώσσα είναι η μεταβολή των θεματικών φωνηέντων σε διάφορες λέξεις. Για παράδειγμα, παράγωγο του ρήματος φέρω είναι το ουσιαστικό φορά (και όχι φερά) με μεταβολή του φωνήεντος -ε- που υπάρχει στο θέμα φερ- σε -ο-. Το φαινόμενο αυτό αφορά στο μορφοφωνολογικό επίπεδο της γλώσσας και ονομάζεται μετάπτωση ή αποφωνία. Η μετάπτωση δεν αποτελεί αποκλειστικό φαινόμενο της ελληνικής γλώσσας αλλά απαντά και σε πολλές άλλες, π.χ αγγλική: fall - fell, rise – rose, γερμανική: singen – sang κ.ο.κ.
Μια εύλογη απορία θα ήταν το πώς εξηγούνται τέτοιες μεταβολές και ποιους σκοπούς εξυπηρετούν. Η απάντηση βρίσκεται στο ότι αποτελούν κατάλοιπα της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής γλώσσας που έχουν διασκεδαστεί σε αρκετές γλώσσες ινδοευρωπαϊκής προέλευσης. Η αρχική χρησιμότητά των μεταπτωτικών μεταβολών, αναγόταν στο ότι καθιστούσαν διακριτές τις διάφορες μορφολογικές κατηγορίες στην πρωτοϊνδοευρωπαϊκή γλώσσα (π.χ. πτώση, αριθμός, χρόνοι κ.ά), ενώ σε μεταγενέστερο στάδιο – τουλάχιστον για την ελληνική γλώσσα – η διάκριση αυτή έγινε κατορθωτή με την εισαγωγή των επιθημάτων σε σταθερή ρίζα (π.χ. ο πατέρ-ας, του πατέρ-α, τον πατέρ-α κ.ο.κ.). Στην αρχαία ελληνική, παρά το γεγονός ότι είχαν ήδη εισαχθεί στη γλώσσα τα μορφολογικά επιθήματα, η μετάπτωση μπορούσε να μαρκάρει πτώσεις: π.χ. ο πατήρ – του πατρός – τον πατέρα, χρόνο π.χ. λείπω (εν.) – έλιπον (αόρ β΄), πρόσωπο: δίδωμι – δίδομεν κ.ά. Επίσης, στην αγγλική γλώσσα η μετάπτωση καθιστά διακριτή ακόμα και σήμερα σε αρκετές περιπτώσεις την κατηγορία του χρόνου, κυρίως του ενεστώτα από τον αόριστο π.χ. sing-sang (τραγουδώ – τραγούδησα), του αριθμού π.χ. foot-feet (πόδι-πόδια) κ.ά. Στη νέα ελληνική γλώσσα (όπως και σε άλλες γλώσσες) η μετάπτωση συναντάται κατά την αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας μιας λέξης π.χ. ρήμα-ουσιαστικό.
Ανάλογα με τη φωνηεντική μεταβολή υπάρχουν διάφορες κατηγορίες οι οποίες συνιστούν τις μεταπτωτικές βαθμίδες. Παίρνοντας ως παράδειγμα την αρχαία ελληνική γλώσσα, ενδέχεται το φωνήεν να μην έχει υποστεί κάποια μεταβολή και έτσι να εντάσσεται στην απαθή ή κανονική βαθμίδα (π.χ. τρέχω). Αν η μεταβολή αφορά μόνο στο ποιόν (και όχι στο ποσό) του φωνήεντος, τότε αυτό βρίσκεται στην ετεροιωμένη βαθμίδα π.χ. τρέχω (απαθής) – τροχός (ετεροιωμένη), μεταβολή του -ε- σε -ο- (έχουν την ίδια ποσότητα –βραχέα– αλλά όχι ποιότητα). Από την άλλη, αν η μεταβολή αφορά στην ποσότητα του φωνήεντος τότε ανήκει στην εκτεταμένη βαθμίδα π.χ. πέδον (απαθής) – πηδώ (εκτεταμένη), μεταβολή του -ε- σε -η- (έχουν διαφορετική διάρκεια – από βραχύ σε μακρό). Επίσης, μπορεί να υπάρξει μεταβολή τόσο του ποιόν όσο και της ποσότητας και έτσι το φωνήεν να βρίσκεται σε ετεροιωμένη-εκτεταμένη βαθμίδα π.χ. δέμω (απαθής) – δώμα (ετεροιωμένη – εκτεταμένη), μεταβολή του -ε- σε -ω-. Υπάρχει, ακόμα, και η περίπτωση στην οποία ένα φωνήεν σιγάται εντελώς π.χ. πατέρα (απαθής) – πατρός (μηδενική), εξαφάνιση του -ε-, και έτσι μπορούμε να πούμε ότι το μόρφημα εντάσσεται στη μηδενική βαθμίδα. Επιπρόσθετα, αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν την ύπαρξη μιας υποβαθμίδας της μηδενικής που είναι η εξασθενημένη ή συνεσταλμένη κατά την οποία χάνεται το φωνήεν της ρίζας και αντικαθίσταται από ένα παρακείμενο ημιφωνικό φώνημα – κατά κανόνα το -α- π.χ. τείνω (απαθής) – τάση (εξασθενημένη).
Το γεγονός ότι το φαινόμενο της μετάπτωσης απαντά πρώτιστα στην πρωτοϊνδοευρωπαική γλώσσα και ότι είναι ακόμη υπαρκτό στη νέα ελληνική καθώς και άλλες γλώσσες, αποτελεί ένα από τα στοιχεία που παραπέμπουν στην ινδοευρωπαϊκή καταγωγή τόσο της ελληνικής όσο και αρκετών άλλων γλωσσικών ποικιλιών.
*Υποψήφιος Διδάκτορας Αναλ. Προγραμμάτων και Συγκρ. Παιδαγωγικής (Εκπαίδευση, Γλώσσα), Τμήμα Επιστημών Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου
georgiou.georgos@ucy.ac.cy
Ακολουθήστε μας στο Facebook: Γλωσσο-Συναντήσεις
