Του Ανδρέα Χατζηκυριάκου
Σενάρια για τον γεωγραφικό διαχωρισμό Ελλήνων και Τούρκων στην Κύπρο επεξεργαζόταν το 1964 η CIA, τα οποία περιλάμβαναν τη μετακίνηση των Τουρκοκυπρίων στην Τουρκία, την ανταλλαγή πληθυσμών και εδαφών με Έλληνες της Θράκης ή της Λέσβου ή των Δωδεκανήσων, ακόμη και τη μεταφορά των Τουρκοκυπρίων στον Καναδά ή την Αυστραλία. Ως πιθανότερα, ωστόσο, «να προσελκύσουν σοβαρή μελέτη» θεωρούσαν τα σχέδια που προέβλεπαν τη μετακίνηση πληθυσμών εντός Κύπρου. Ένα εξ αυτών υλοποιήθηκε το 1974, αλλά με πολύ δυσμενέστερα δεδομένα για τους Ελληνοκυπρίους.
Τον Μάιο 1964 –δύο μόλις μήνες μετά την άφιξη της ΟΥΝΙΦΚΥΠ στην Κύπρο– ο υποδιευθυντής της CIA ζήτησε από τη γεωγραφική μονάδα της μυστικής υπηρεσίας να προβεί «σε μια γεωγραφική εκτίμηση πιθανών σχεδίων για τον διαχωρισμό» Ελληνοκυπρίων (Ε/κ) και Τουρκοκυπρίων (Τ/κ). Εικάζεται ότι η μελέτη ζητήθηκε ως μέρος της ετοιμασίας του σχεδίου Άτσεσον, το οποίο παρουσιάστηκε σε Κύπρο, Ελλάδα και Τουρκία το καλοκαίρι 1964.
Στην 29σέλιδη, απόρρητη έκθεσή της, η γεωγραφική μονάδα της CIA κατέληξε σε επτά σενάρια. Τρία αφορούσαν τη μετακίνηση των Τ/κ εκτός Κύπρου και τέσσερα τη μετακίνηση πληθυσμών εντός Κύπρου. Για το σενάριο, το οποίο υλοποιήθηκε το 1974, η μελέτη αποφαινόταν το 1964 ότι «είναι το πλησιέστερο στην κατάσταση που οι Τούρκοι θα ήθελαν να δουν να εξελίσσεται, αλλά έχει σοβαρά οικονομικά μειονεκτήματα». Είναι ενδιαφέρον ότι το 1964 η CIA χρησιμοποίησε, όπως αναφέρεται στη μελέτη, κομπιούτερ για να επεξεργαστεί υπολογισμούς που αφορούσαν τη χρήση γης. Στα σενάρια διχοτόμησης, η μελέτη δεν προβλέπει τη μορφή της πολιτικής λύσης, αλλά θεωρεί δεδομένο ότι οι Βρετανοί διατηρούν τις βάσεις τους.
Το Σενάριο Α προέβλεπε τη δημιουργία, εντός Κύπρου, έξι ξεχωριστών, μη συνδεδεμένων μεταξύ τους περιοχών «που θα μπορούσαν να θεωρηθούν τουρκικά καντόνια».
Σενάριο 1
Το πρώτο έχει τίτλο «Επανεγκατάσταση Τ/κ στην Τουρκία έναντι οικονομικού ανταλλάγματος». Προέβλεπε τη μαζική μετακίνηση των 104.320 Τ/κ (βάση απογραφής 1960) και «έτσι η Κύπρος θα γινόταν εθνικά ελληνική και είτε θα παρέμενε ανεξάρτητη είτε θα ενωνόταν με την Ελλάδα». Δεν εξέταζε, ωστόσο, πού στην Τουρκία θα μετακινούνταν, έναντι ποιου ποσού, ούτε ποιος θα το κατέβαλλε ή τις «πιθανές συνέπειες για την ελληνική μειονότητα στην Τουρκία».
Οι μελετητές κατέγραφαν ως μειονεκτήματα του Σεναρίου 1 τις οικονομικές δυσκολίες που θα προκαλούνταν στην Τουρκία. «Η τελευταία τέτοια μετακίνηση πληθυσμού στην Τουρκία ήταν η επανεγκατάσταση περίπου 150.000 Τούρκων προσφύγων από τη Βουλγαρία το 1951-53. […]. Η ανεργία και η υποαπασχόληση είναι εκτεταμένες λόγω της αδυναμίας της χώρας να επεκτείνει την οικονομική δραστηριότητα επαρκώς για να απορροφήσει την αύξηση του πληθυσμού». Προέβλεπε επίσης ότι η μετακίνηση θα είχε ως αποτέλεσμα την πτώση του βιοτικού επιπέδου των Τ/κ.
Η «Διχοτόμηση: Σενάριο Β» είναι, περίπου, η κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά την τουρκική εισβολή το 1974.
Σενάριο 2
Το δεύτερο σενάριο είχε τίτλο «Ανταλλαγή τουρκικής ιδιοκτησίας τμήματος της Κύπρου με τη Θράκη» και προέβλεπε την παραχώρηση του διαμερίσματος Έβρου στην Τουρκία και της Κύπρου στην Ελλάδα, τη μετακίνηση εκεί των Τ/κ και των Θρακών στην Κύπρο. Στα μειονεκτήματα η μελέτη σημείωνε ότι «επηρεάζεται μεγάλος αριθμός ατόμων». Με βάση αυτό το σενάριο θα μετακινούνταν 104.320 Τ/κ και 247.016 Θράκες. Ενδεχομένως, σημειωνόταν, «μερικοί Έλληνες της Θράκης πιθανότατα θα έπρεπε να μετακινηθούν σε μέρη εκτός της Κύπρου, καθώς η Κύπρος δεν θα μπορούσε να φιλοξενήσει τόσο μεγάλη αύξηση πληθυσμού». Επίσης, από πλευράς έκτασης γης δεν γινόταν σύγκριση, αφού οι μελετητές δεν γνώριζαν την έκταση γης που βρισκόταν στην ιδιοκτησία των Τούρκων και των Ελλήνων στη Θράκη. Στην Κύπρο οι Τ/κ είχαν υπό την ιδιοκτησία τους 879 τετραγωνικά χλμ.
Το σενάριο Γ χωρίζει την Κύπρο κάθετα, αντί οριζόντια όπως το Β και ο διαχωρισμός είναι «βασισμένος στον υπόγειο πλούτο».
Σενάριο 3
Υπό τον τίτλο «Ανταλλαγή τουρκικής ιδιοκτησίας τμήματος της Κύπρου για τα νησιά του Αιγαίου», το Σενάριο 3 προέβλεπε την ανταλλαγή Τ/κ με Έλληνες του Αιγαίου και «ενδεχομένως τα νησιά του Αιγαίου θα προσαρτηθούν στην Τουρκία και η Κύπρος στην Ελλάδα». Το Σενάριο 3 αναφέρεται ειδικά στη Λέσβο, η οποία «περιλαμβάνει 2.135 τετραγωνικά χλμ. και είχε πληθυσμό 154.795 το 1951» και στα Δωδεκάνησα, ότι «έχουν αναφερθεί μερικές φορές ως πιθανή περιοχή επανεγκατάστασης Τ/κ». Ο πληθυσμός των Δωδεκανήσων το 1951 ήταν 105.687 Έλληνες και 15.792 Τούρκοι. Αναφέρεται επίσης η Ρόδος.
Το «Διχοτόμηση: Σενάριο Δ» διαχώριζε τους δύο πληθυσμούς σε περιοχές με βάση τον υπόγειο πλούτο, αλλά σε αντίθεση με το Σενάριο Γ, το σενάριο Δ έχει δύο ξεχωριστές περιοχές για τους Τ/κ.
Σενάριο 4
Τιτλοφορείται «Διχοτόμηση: Σενάριο Α». Οι πρώτες δύο γραμμές της περιγραφής παραμένουν απόρρητες ακόμη και σήμερα. Το σενάριο προβλέπει τη δημιουργία, εντός Κύπρου, έξι ξεχωριστών, μη συνδεδεμένων μεταξύ τους περιοχών «που θα μπορούσαν να θεωρηθούν τουρκικά καντόνια». Η μελέτη κάνει την παραδοχή ότι είναι «πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί» το μέγεθος των πληθυσμών που θα πρέπει να μετακινηθούν και εκτιμά ότι μπορεί να κυμαίνεται από «80.000 αν δεν μεταφέρονταν αστικοί πληθυσμοί έως και 198.000 αν συνυπολογίζονταν οι αστικές μετακινήσεις». Στα μειονεκτήματα σημειώνεται ότι «το σχέδιο είναι πολύ δύσκολο να διευθετηθεί πολιτικά» και ακολουθούν δύο γραμμές που παραμένουν ακόμη απόρρητες. Εκτιμούσε ακόμη ότι «οι διάσπαρτοι θύλακες συμπαγούς τ/κ πληθυσμού στο μέσο του ε/κ πληθυσμού πιθανότατα θα διαιώνιζαν τις σημερινές δυσκολίες. Θα δημιουργηθούν πρόσθετες δυσκολίες, όπως το πρόβλημα των Τ/κ που ταξιδεύουν μεταξύ των τουρκικών θυλάκων αλλά μέσω της ελληνικής περιοχής».
Σενάριο 5
Η «Διχοτόμηση: Σενάριο Β» είναι, περίπου, η κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά την τουρκική εισβολή το 1974. Πέραν της ανθρώπινης τραγωδίας που προκάλεσε η εισβολή, τα εδαφικά δεδομένα είναι δυσμενέστερα σήμερα, μια και το σενάριο του 1964 δεν περιλάμβανε ούτε την Αμμόχωστο ούτε τη Μόρφου στο τμήμα του νησιού όπου θα μετακινούνταν οι Τ/κ. Στα μειονεκτήματα του σεναρίου καταγράφεται ότι «η λύση δεν είναι δίκαιη. Οι Τ/κ αυξάνουν την ιδιοκτησία γης τους από 652.000 σε 936.000 στρέμματα και πιθανότατα θα έπαιρναν περισσότερη αρδεύσιμη γη από αυτή που κατέχουν τώρα».
Σενάριο 6
Το σενάριο Γ χωρίζει την Κύπρο κάθετα, αντί οριζόντια όπως το Β και ο διαχωρισμός είναι «βασισμένος στον υπόγειο πλούτο. Δίνεται προσοχή στην κατανομή του πληθυσμού, των ορυκτών και των υδάτινων πόρων». Στα πλεονεκτήματα του σεναρίου Γ καταγράφεται ότι «τα όρια διέρχονται από αραιοκατοικημένες περιοχές, μειώνοντας έτσι τις ευκαιρίες για αντιπαραθέσεις» και ότι «η έκταση της ιδιόκτητης γης προσεγγίζει περισσότερο την έκταση της γης που ανήκει τώρα στους Τ/κ από ό,τι η περιοχή στο Σενάριο Β». Στα μειονεκτήματα αναφέρεται ότι «η τουρκική περιοχή στερείται κατάλληλου λιμανιού».
Σενάριο 7
Το «Διχοτόμηση: Σενάριο Δ» διαχώριζε τους δύο πληθυσμούς σε περιοχές με βάση τον υπόγειο πλούτο, αλλά σε αντίθεση με το Σενάριο Γ, το σενάριο Δ έχει δύο ξεχωριστές περιοχές για τους Τ/κ. «Η ανατολική περιοχή, κοντά στη Λάρνακα, γειτνιάζει με βρετανική βάση, όπου μπορεί να υπάρχουν θέσεις εργασίας», σημειώνει η μελέτη, αφήνοντας να νοηθεί ότι όποια λύση κι αν επιτυγχανόταν, δεν θα επηρέαζε τα βρετανικά στρατιωτικά συμφέροντα. Στα πλεονεκτήματα σημειώνεται ότι «η Λάρνακα θα παρείχε κάποιες λιμενικές εγκαταστάσεις για τους Τ/κ».
Σε άλλες ηπείρους
Η μελέτη της CIA αφήνει ανοικτό το παράθυρο και για άλλες προτάσεις που θα μπορούσαν να υποβληθούν, «για παράδειγμα θα μπορούσε να ήταν δυνατόν να μετακινηθούν οι Τ/κ κάπου αλλού πέραν της ανατολικής Μεσογείου –ας πούμε στην Αυστραλία ή τον Καναδά». Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι μια τέτοια προσέγγιση θα περιπλέξει περαιτέρω την κατάσταση.
