Kathimerini.com.cy
Ολοκληρώθηκε το μεσημέρι της Τετάρτης (28/02) το δεύτερο σκέλος της κατάθεσης του ανακριτή κ. Σάββα Μάτσα σχετικά με τα αίτια θανάτου του 26χρονου εθνοφρουρού Θανάση Νικολάου. Στη σημερινή διαδικασία, ο κ. Μάτσας αναφέρθηκε ενδελεχώς στους λόγους που θεωρεί ψευδείς τις αναφορές του ιατροδικαστή κ. Πανίκου Σταυριανού, ενώ τόνισε πως ο θάνατος του Θανάση αποδίδεται σε φόνο εκ προμελέτης δια στραγγαλισμού και μετά από άσκηση βάναυσης σωματικής βίας. Η επόμενη ακροαματική διαδικασία ορίστηκε για τις 28 Μαρτίου. Υπενθυμίζεται πως η μητέρα του Θανάση, κ. Ανδριάνα Νικολάου αποφάσισε όπώς δεν προχωρήσει σε κατάθεση λόγω του προσβλητικού και απαξιωτικού τρόπου που έγινε μέχρι τώρα η αντεξέταση από την εκπρόσωπο της Γενικής Εισαγγελίας.
Τα σημαντικότερα σημεία από τη σημερινή διαδικασία σας μεταφέρει η «Κ»
Μάτσας: «Είπε και ψέματα ο Σταυριανός»
Στη συνέχεια της κατάθεσής του ο ποινικός ανακριτής, Σάββας Μάτσας, άρχισε λέγοντας: «Είπε και ψέματα ο κος Σταυριανός. Στην πρώτη θανατική ανάκριση ρωτήθηκε πως αφού έπεσε από γέφυρα τέτοιου ύψους δεν υπήρχε ένα βαθούλωμα ή ένα αποτύπωμα. Η απάντησή του, ήταν ότι έβρεξε προηγουμένως και το έδαφος κατέστη συμπαγές στην πίεση.
Στη δεύτερη θανατική ανάκριση είπε ότι επειδή έβρεξε δεν υπήρξε βαθούλωμα στο σημείο που βρέθηκε το σώμα του Θανάση. Γιατί δεν είχε αίματα, κατάγματα αυτός ο άνθρωπος; Η απάντηση του ήταν πως το έδαφος ήταν μαλακό και απορρόφησε τους κραδασμούς. Ενώ στην πρώτη θανατική ανάκριση είπε πως ήταν συμπαγές, στη δεύτερη για να δικαιολογήσει τη μη ύπαρξη καταγμάτων, είπε ότι ήταν μαλακό και απορρόφησε τους κραδασμούς.
Ο κος Σταυριανός προσπαθούσε την κάθε ερώτηση να τη δικαιολογήσει με ένα λόγο που να φαίνεται αληθοφανής».
Άλλο ψέμα που καθιστά τη μαρτυρία του εντελώς αναξιόπιστη, πέραν των λόγων που επικαλείται το ΕΔΑΔ, είναι ότι όταν ρωτήθηκε για την άμμο που είχε στο στόμα του, στα ρουθούνια, κάτω από τα χείλη του, απάντησε ότι έτρεχε το νερό του ποταμού και χτυπούσε στον θόλο της κεφαλής και περνούσε πάνω από την κεφαλή του… Και αυτό είναι ψέμα. Κατέφυγε στο ψέμα διότι υπάρχει μαρτυρία και από το ρυθμόμετρο του ποταμού που μετρά τη ροή αλλά και τη μαρτυρία του λειτουργού του Τμήματος Υδάτων, πως δεν υπήρχε καμία ροή ποταμού».
Είπε ότι έκανε διάνοιξη του τραχήλου κατά τη νεκροψία την επόμενη ημέρα και το υοειδές οστό ήταν φυσιολογικό. Αυτά τα διαπίστωσε την επόμενη ημέρα που έκανε νεκροψία. Αφού αποφάσισε από την προηγούμενη ημέρα ότι ήταν αυτοκτονία, κατά την αυτοψία. Ένας γιατί λέει ψέματα; Για να καλύψει και να συγκαλύψει την αλήθεια. Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση».
«Φόνος εκ προμελέτης»
Αναφερόμενος στο πόρισμα του ιδίου και του κου Αλεξόπουλου ο κος Μάτσας τόνισε: «Θα παραπέμψω στο πόρισμα. Ένεκα των ανωτέρω, αποδίδουμε τον θάνατο του Αθανάσιου Νικολάου, σε φόνο εκ προμελέτης δια στραγγαλισμού και μετά από άσκηση βάναυσης σωματικής βίας, προφανώς από περισσότερα άτομα του ενός, η οποία προκάλεσε τα σοβαρά τραύματα που αναφέρονται σε καταχώριση στο Ημερολόγιο Ενεργείας της Αστυνομίας, ημερ. 18/12/2020, η οποία υπογράφεται από τους ιατροδικαστές Φίλιππο Κουτσάφτη, Μάριο Ματσάκη, Σωκράτη Τσαντίρη, Σοφοκλή Σοφοκλέους, Νικόλα Χαραλάμπους και Πανίκκο Σταυριανό, ως επίσης και στην έκθεση της Οστεολόγου - Ανθρωπολόγου κας. Ελευθερίας Χαριλάου.
Κανένας δεν ανέφερε ότι υπήρχαν κατάγματα στο σώμα του Θανάση όπως φαίνεται στις φωτογραφίες… Αν ένα σώμα πέσει από τέτοιο ύψος αναπόφευκτα θα έχει πολλαπλά εξωτερικά κατάγματα, δεν είχε ούτε ένα».
«Σκοτώθηκε δύο ώρες μετά το πρωινό του»
Εν συνεχεία ο κος Μάτσας ανέφερε πως, «το πόσο σημαντικό ήταν να θερμομετρηθεί είναι για να διακριβωθεί η ώρα θανάτου… Το έκανε με το χέρι και είπε ψέματα. Ο γιατρός είπε ότι ήταν παγωμένος και ο κος Σταυριανός, μια ώρα μετά, είπε πως ήταν ζεστός. Αυτό τον βοήθησε να καθορίσει ψεύτική ώρα θανάτου. Και την καθόρισε μέχρι και τέσσερις ώρες πριν την εξέταση. Ο Θανάσης πρέπει να δολοφονήθηκε το αργότερο δύο ώρες μετά από τις 6:15 που έφαγε πρωινό. Εφόσον το πρωινό βρέθηκε αχώνευτο στο στομάχι του Θανάση, σημαίνει πως δολοφονήθηκε γύρω στις 8:00 με 8:30 το πρωί και όχι στις 2:30 το απόγευμα που αποφάσισε ο Σταυριανός ότι ήταν η ώρα θανάτου».
«Υπήρξαν υποψίες για τρεις στρατιώτες - Οι παραλήψεις»
Όσον αφορά τους τρεις στρατιώτες για τους οποίους υπήρχαν υποψίες ότι εμπλέκονται στην υπόθεση ο ποινικός ανακριτής είπε: «Τρεις στρατιώτες που υπήρχαν υποψίες ότι μπορεί να εμπλέκονται, δήλωσαν ότι ήταν μαζί σε καφετέρια στη Λεμεσό και δεν προέκυψε καμία σύλληψη. Στις 28/9, την προηγούμενη νύχτα του θανάτου, ήταν μαζί σε γνωστό καφέ της Λεμεσού, επί τρεις ώρες... Έμειναν εκεί; Έφυγαν, συναντήθηκαν με άλλους; Δεν ελέγχθηκε το κλειστό κύκλωμα του καταστήματος αν ήταν εκεί. Δεν ζητήθηκαν τα τηλεπικοινωνιακά δεδομένα; Δεν λήφθηκε κατάθεση από ένα γκαρσόνι ή έναν ιδιοκτήτη; Οι καταθέσεις, των συνστρατιωτών του Θανάση, λαμβάνονταν μέσα στο στρατόπεδο στην παρουσία των Αξιωματικών. Η προσπάθεια συγκάλυψης, φαίνεται με αδιάσειστα στοιχεία, ότι συνεχίζεται».
Τα αδικήματα που δείχνει το πόρισμα για Σταυριανό
Ο κος Μάτσας είπε επίσης πως εισήγησή τους ήταν να διωχθεί ο ιατροδικαστής Πανίκος Σταυριανός, «δεν γίνεται ο ιατροδικαστής που πληρώνεται από το κράτος, να τον ρωτούμε 40 ερωτήσεις και να μας απαντά, ‘’δεν απαντώ’’».
Τα αδικήματα κατά Σταυριανού που προκύπτουν από το πόρισμα
- Του συνεργού μετά την διάπραξη φόνου εκ προμελέτης του Αθανάσιου Νικολάου
- της έκδοσης ψευδούς πιστοποιητικού από Δημόσιο Λειτουργό
- της ψευδορκίας
- των ψευδών πληροφοριών σε αστυνομικό
- της καταστροφής αποδεικτικού στοιχείου
- της παρεμπόδισης Δικαστικής Διαδικασίας ή Αστυνομικής έρευνας η οποία διεξαγόταν με σκοπό την έναρξη δικαστικής διαδικασίας ή έρευνας η οποία διεξαγόταν με βάσει τις διατάξεις του Νόμου
- της παραμέλησης υπηρεσιακού καθήκοντος
Αντεξέταση Μάτσα από Εισαγγελία
Απαντώντας σε σχετική επισήμανση της Εισαγγελίας για την έρευνα της κας Δήμητρας Σταύρου, η οποία ορίστηκε εκ μέρους του Αρχηγείου και στα πλαίσια της οποίας η κα Σταύρου απευθύνθηκε στον κο Σοφοκλή Σοφοκλέους, ο κος Μάτσας απάντησε: «Συνάδελφος για πολλά χρόνια με τον κο Σταυριανό, ο οποίος προσπαθεί να δικαιολογήσει τον συνάδελφο του… εκνευριστική η προσπάθεια του να τον δικαιολογήσει. Είπε ότι δεν ήταν ανάγκη να γίνει εκταφή γιατί δεν θα προκύψει τίποτε. Και η εκταφή έγινε και προέκυψαν πολλά».
Σε άλλο σημείο της αντεξέτασης από πλευράς Εισαγγελίας ειπώθηκε: «οι ιατροδικαστές δεν απευθύνονται σε απλούς πολίτες, αλλά σε αστυνομικούς που ξέρουν καλά, και υπάρχουν αστυνομικές διατάξεις, είναι καθαρή ευθύνη της Αστυνομίας, η σφράγιση των τεκμηρίων» με τον κο Μάτσα να απαντά: «ευθύνη για επιτήρηση της σωστής διασφάλισης, της αξιοπιστίας των τεκμηρίων, που ένας ιατροδικαστής εξασφαλίζει, είναι του ιατροδικαστή. Είναι παράλογο ένας αστυνομικός, χωρίς εμπειρία και επιστημονικές γνώσεις, να διασφαλίζουν την αξιοπιστία των τεκμηρίων. Γιατί δεν ζήτησε να αναλυθεί; Επειδή είναι συνέχιση της συνωμοσίας για συγκάλυψη της υπόθεσης…»
«Νομίζω βγάζετε αυθαίρετα συμπεράσματα», τονίστηκε από πλευράς Εισαγγελίας με τον κο Μάτσα να λέει: «βγάζω λογικά συμπεράσματα ως ένας στοιχειωδώς λογικός άνθρωπος που μελέτησα τον φάκελο της υπόθεσης. Και έπαθα έλκος από αυτά που έβλεπα».
Κακώσεις, εκχυμώσεις και η αντίδραση της μάνας
Η κα Ξενοφώντος από πλευράς Γενικής Εισαγγελίας αναφέρθηκε θέτοντας ερωτήματα στον κο Μάτσα για τις κακώσεις και τις εκχυμώσεις στη σορό του Θανάση. Ανάμεσα σε άλλα ειπώθηκαν τα εξής:
Ξενοφώντος (Γ.Ε): Ο κος Σοφοκλέους στην ιατροδικαστική του έκθεση αναφέρει και αυτός πως στο αριστερό χέρι δεν υπάρχουν κακώσεις, ενώ σε ότι αφορά εκχυμώσεις αναφέρει πως ενδεχομένως να είναι από την πρόσκρουση στο έδαφος.
Σ. Μάτσας: Εγώ θα σας παραπέμψω στο ημερολόγιο ενεργείας του 2020 που υπογράφηκε από τον κο Σταυριανό και άλλους πέντε, όπου αναφέρει πως δεν υπάρχει κανένα κάταγμα στην δεξιά πλευρά. Άρα, ακόμα μια φορά, ο κος Σοφοκλέους λαμβάνει υπόψην για να καταλήξει στην έκθεση του, ένα κάταγμα που δεν υπάρχει. Απλούστατα, από μια απλή παρατήρηση, εσείς βλέπετε πως αυτό ομοιάζει με αυτό που περιγράφει ο κος Σοφοκλέους ότι είναι διάφορες εκχυμώσεις; Είναι έκδηλα δαχτυλιές.
Η εξέταση και ο διάλογος ανάμεσα στους δύο συνεχίστηκε στο ίδιο ύφος ενώ όταν σε κάποια φάση η κα Ξενοφώντος είπε: «μπορείτε εσείς να ξέρετε πως διαμορφώνεται ένα σώμα, όταν περάσει κάποια ώρα θανάτου; Και έρχεστε και λέτε ότι αυτό είναι δαχτυλιά. Κάτι που δεν είδε κανένας ιατροδικαστής που ενεπλάκη στην υπόθεση», η μητέρα του Θανάση αντέδρασε προκαλώντας και την παρέμβαση της Δικαστού η οποία απευθυνόμενη προς την κα Ανδριάνα είπε: «τα συναισθήματα σας είναι από όλους κατανοητά. Θα πρέπει να δείξετε ηρεμία και ψυχραιμία να αφήσετε τη διαδικασία να διεξαχθεί μέχρι το τέλος».
Δικαστής: Στο πόρισμα σας λέτε οτι μεταξύ άλλων, από καταθέσεις που λάβατε υπάρχει μια γενική παραδοχή από στρατιώτες πως γινόταν χρήση ναρκωτικών και πως πολλοί στρατιώτες έφευγαν χωρίς να πάρουν άδεια; Πώς σχετίζονται αυτα με τις συνθήκες θανάτου του θαναση;
Μάτσας: Επειδή αυτοί οι οποίοι φεύγουν από το στρατόπεδο, κανονικά υπάρχει καταγραφεί σε έγγραφα και επειδή υπήρχε το ενδεχόμενο αυτοί που δολοφόνησαν τον Θανάση να ήταν στρατιώτες, εξετάσαμε αν υπηρχε κάποια καταγραφή αυτών που απουσίαζαν. Την συγκεκριμένη μέρα απουσίαζαν, το βράδυ της προηγούμενης.
Δικαστής: Κάποια άτομα απουσίαζαν;
Μάτσας: Ναι ήταν μαζί σε ένα χώρο, μετά πήγαν σε άλλο αλλά η μόνη κατάθεση που λήφθηκε ήταν πως ήταν σε ένα χρόνο αλλά δεν έγιναν περαιτέρω έρευνες για να εξεταστεί αυτο. Δεν λήφθηκαν κλειστα κυκλωματα, δεν εξετάστηκαν οι κάμερες, δεν λήφθηκαν καταθέσεις.
Δικαστής: Στη σελίδα 76 του πορίσματος αναφέρεται ότι ΕΠΥ ανέφερε ανεπίσημα ότι ο θανών επέστρεψε στον θάλαμο τους ανέφερε λιβάνι, τι παρέπεμπε αυτή η αναφορά;
Μάτσας: Σε κάνναβη
Δεν καταθέτει η μητέρα του Θανάση
H συνήγορος της οικογένειας του Θανάση Νικολάου ανάφερε: «Με λύπη μας αποσύρουμε το αίτημα να καταθέσει η κα Ανδριάνα... λόγω του προσβλητικού και απαξιωτικού τρόπου που έγινε μέχρι τώρα η αντεξέταση από την εκπρόσωπο της Γενικής Εισαγγελίας, δεν είναι δυνατή υπό τις περιστάσεις να αντεξεταστεί η μητέρα του θύματος».
Η εκπρόσωπος της Νομικής Υπηρεσίας παίρνοντας τον λόγο είπε ότι «δεν αποδέχεται η δική μας πλευρά τους χαρακτηρισμούς».
Από πλευράς του το Δικαστήριο είπε πως είναι δικαίωμα της μητέρας για οποιοδήποτε λόγο να αποσύρει το αίτημά της.
Τα γεγονότα της υπόθεσης
Ο 26χρονος Θανάσης, ήταν αρχιτέκτονας από την Αυστραλία, κάτοικος Λεμεσού, ο οποίος είχε έρθει στην Κύπρο το 2005 για 6μηνη μειωμένη στρατιωτική θητεία στην Εθνική Φρουρά.
Πριν τον θάνατό του, ο Νικολάου, ήταν αποδέκτης παρενοχλήσεων και εκφοβισμού από άλλους εθνοφρουρούς που θήτευαν στο ίδιο στρατόπεδο. Τις τελευταίες μέρες πριν τον θάνατό του είχε κάνει σχετικές καταγγελίες στους αξιωματικούς, ενώ την προηγούμενη μέρα του θανάτου του, έφτασε μέχρι και στο γραφείο του Επιτελάρχη, αφού πρώτα είχε παραπονεθεί στον Διοικητή του.
Είχε μάλιστα υποβάλει αίτημα για μετάθεση, αντί αυτού όμως, την επόμενη μέρα βρέθηκε νεκρός.
Η ημέρα του θανάτου του
Το πρωί της 29ης Σεπτεμβρίου 2005, ο Θανάσης ξεκίνησε για να παρουσιαστεί στην μονάδα του, μετά από διανυκτέρευση. Ντύθηκε με καθαρά ρούχα, ετοίμασε τον σάκο του, βάζοντας μάλιστα κι άλλα καθαρά ρούχα, ενώ πήρε και φαγώσιμα τα οποία είχε αγοράσει ο ίδιος την προηγούμενη νύχτα. Το μεσημέρι, ωστόσο, της ίδιας μέρας, μέλος της Ε.Φ. επικοινώνησε με την οικογένεια του Νικολάου, πληροφορώντας την ότι το παιδί αγνοείτο, και δεν είχε φτάσει ποτέ στο στρατόπεδο.
Τελικά, ο Θανάσης, βρέθηκε νεκρός κάτω από το γεφύρι της Άλασσας, ύψους 30 μέτρων, χωρίς εξωτερικές κακώσεις, με το στόμα γεμάτο άμμο και μώλωπες δακτύλων στα χέρια του.
Μετά από 9 μήνες η απόφαση για αυτοχειρία
Στη σκηνή κλήθηκε ο ιατροδικαστής Πανίκος Σταυρινός, ο οποίος διεξήγαγε νεκροψία και ετοίμασε έκθεση μετά από 9 μήνες. Αυτός αποφάνθηκε ότι ο θάνατος του 26χρονου, προήλθε από εσωτερικά τραύματα συνεπεία πτώσης από ύψος, και ότι δεν υπήρχαν τρίτα πρόσωπα αναμεμιγμένα. Επίσης, σημείωνε ότι δεν υπήρχαν υπόνοιες για εγκληματική ενέργεια, αλλά επρόκειτο για αυτοκτονία.
Ανέτρεψε τα δεδομένα ο Ματσάκης
Το Ανώτατο Δικαστήριο, στις 31 Δεκεμβρίου 2008, ακύρωσε το πόρισμα της πρώτης ιατροδικαστικής εξέτασης, με προνομιακό ένταλμα τύπου Certiorari.
Έξι χρόνια μετά από τον θάνατο του Θανάση και αφού έγιναν συγκεκριμένες ενέργειες από την οικογένειά του, το Υπουργικό Συμβούλιο διόρισε δύο ποινικούς ανακριτές για να ερευνήσουν τις συνθήκες θανάτου του Νικολάου. Διορίσθηκε επίσης και ο ιατροδικαστής Μάριος Ματσάκης για να εξετάσει εκ νέου την υπόθεση.
Ο κος. Ματσάκης ετοίμασε την γνωμάτευσή του στις 27 Απριλίου 2012. Σημείωνε ότι, τα τραύματα στο σώμα του Νικολάου, δεν είναι αυτά που προκύπτουν μετά από μια πτώση από τη γέφυρα της Άλασσας. Θεώρησε επίσης τις προηγούμενες θανατικές ανακρίσεις, επισφαλή και μη αποδεκτές.
Σημείωνε ότι η εγκληματική ενέργεια εναντίον του Νικολάου, δεν έπρεπε να αποκλεισθεί. Στις 21 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου, οι ποινικοί ανακριτές που διορίσθηκαν από το Υπουργικό Συμβούλιο, υπέβαλαν την έκθεσή τους, στην οποία διαπίστωσαν ότι ο θάνατος του 26χρονου εθνοφρουρού, πολύ πιθανόν να ήταν αποτέλεσμα εγκληματικής ενέργειας.
Στις 24 Φεβρουαρίου 2014, ο τότε Γενικός Εισαγγελέας, αποφάσισε ότι δεν ήταν σωστό να γίνει επανεξέταση της υπόθεσης από την Αστυνομία, γιατί θεωρούσε πως δεν θα μπορούσε να εξιχνιαστεί η υπόθεση 9 χρόνια μετά.
Η οικογένεια στην συνέχεια προχώρησε σε αγωγή, η οποία στρεφόταν κατά του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας για τη Δημοκρατία, της Αστυνομίας, τις Στρατιωτικές Αρχές, τους Ανακριτές, τον Γενικό Εισαγγελέα και άλλες αρμόδιες αρχές του κράτους.
«Χαστούκι» ΕΔΑΔ στη Κύπρο
Η οικογένεια του Θανάση, που ποτέ δεν πείστηκε ότι ο θάνατός του ήταν αυτοχειρία, προσέφυγε στο ΕΔΑΔ (Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων), καταγγέλλοντας την Κυπριακή Δημοκρατία για τον τρόπο που χειρίστηκε την υπόθεση.
Το ΕΔΑΔ με απόφασή του τον Ιανουάριο του 2020 καταδίκασε τη Κυπριακή Δημοκρατία για τους χειρισμούς της στην υπόθεση, αφου έκρινε ως ανεπαρκή την έρευνα και μάλιστα την υποχρέωσε να καταβάλει το ποσό των 32.000 ευρώ ως αποζημίωση στην οικογένεια του Θανάση.
Η μητέρα του Θανάση, η κα. Ανδριάνα Νικολάου, είχε αναφέρει σε Δικαστήριο ότι, ήταν σε γνώση των αξιωματικών του στρατού ο αβίωτος βίος του παιδιού της από τους ναρκομανείς ταραξίες της μονάδας του, και παρόλο που ζήτησε επανειλημμένα βοήθεια για να γλιτώσει, δεν τον προστάτεψαν.
Η εκταφή των οστών και το νέο πόρισμα
Αργότερα η οικογένεια, αιτήθηκε μέσω Δικαστηρίου την εκταφή των οστών του παιδιού της, ώστε να γίνουν νέες εξειδικευμένες εξετάσεις, αίτημα που έγινε αποδεκτό από το Επαρχιακό Δικαστήριο Λεμεσού.
Η εκταφή πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2020 στην παρουσία μελών της αστυνομίας με επικεφαλής τον υπεύθυνο του ΤΑΕ Λεμεσού, Λευτέρη Κυριάκου, τους συγγενείς του άτυχου νέου, του καθηγητή και πρώην προϊστάμενου της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών, Φίλιππου Κουτσάφτη, των ιατροδικαστών Σοφοκλή Σοφοκλέους, Νικόλα Χαραλάμπους, του Μάριου Ματσάκη εκ μέρους της οικογένειας και ειδική ανθρωπολόγο της Δημοκρατίας.
Μετά από αίτημα της οικογένειας και κατόπιν διαβουλεύσεων με την Νομική Υπηρεσία, εκδόθηκε στη συνέχεια δικαστικό διάταγμα για μεταφορά του υοειδούς οστού του 26χρονου, από εκπρόσωπος της Αστυνομίας, στο Α’ Εργαστήριο Παθολογικής Ανατομικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στις 17 Ιουνίου 2021, γίνεται γνωστό ότι το πόρισμα της νέας Ιατροδικαστικής έκθεσης από τις εξειδικευμένες εξετάσεις που έγιναν στην Ελλάδα, αναφέρει ότι ο θάνατος του άτυχου Θανάση, οφείλεται σε στραγγαλισμό.
