Της Σαντυς Τσαντακη
Η Σμύρνη σε όνειρα και εφιάλτες, η Σμύρνη ως εμμονή, η Σμύρνη 90 χρόνια μετά την καταστροφή. Η ταινία «Σμύρνη - Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, 1900-1922» που προβάλλεται στις αίθουσες (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα) από τις 13 του μηνός, διαρκεί ακριβώς 87 λεπτά. Ζητάω από τη Μαρία Ηλιού, σκηνοθέτη και παραγωγό του ντοκιμαντέρ, να αποκαλύψει τι έμεινε απέξω στο μοντάζ. «Ετοιμάζοντας το τρέιλερ για τη διαφήμιση της ταινίας, διαπιστώσαμε ότι κόπηκαν αυτά που έπρεπε να κοπούν».
Η ιδέα είναι ότι η κοσμοπολίτικη Σμύρνη εξακολουθεί να υπάρχει, σαν ιδέα, σαν τρόπος ζωής, «τη Σμύρνη μπορεί να την έχει κανείς πάντα μαζί του». Και το αποτέλεσμα; Μαύρο φόντο, ατμοσφαιρική μουσική, αφηγήσεις στα αγγλικά, φωτογραφίες που ζωντανεύουν, οικογενειακά πορτρέτα, με ψαθάκια, φέσια και τουρμπάνια, δυτικές και ανατολίτικες φορεσιές, εικόνες από το λιμάνι, τη μουσουλμανική γειτονιά, στιγμές. Η Σμύρνη ξαναζωντανεύει… Σε φωτογραφικό λεύκωμα, ντοκιμαντέρ που τελεί υπό την αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, ομότιτλη φωτογραφική έκθεση (από τις 21 του μηνός στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη). Η ταινία ξεκίνησε την ευρωπαϊκή της πορεία από τη Βιέννη, θα προβληθεί στη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο.
Με ιστορικούς, προσωπικές μαρτυρίες Σμυρνιών πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, φωτογραφίες πορτρέτα από ατελιέ και άλλες, τραβηγμένες στον δρόμο.
Αναρωτιέμαι ποιοι είναι οι θεατές της ταινίας, ενός φιλμ που προβλήθηκε αρχικά στο Μουσείο Μπενάκη. «Ο κόσμος που είδε την ταινία ήταν ο κόσμος του κέντρου» λέει η δημιουργός. «Στην αρχή πίστευα ότι οι θεατές θα ήταν άνθρωποι μεγαλύτεροι ή τα εγγόνια τους. Στο Μουσείο Μπενάκη είδα ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, τα παιδιά τους, τα εγγόνια τους και σιγά σιγά ήρθαν άνθρωποι που δεν είχαν καμία σχέση με τη Σμύρνη».
Η ίδια αναφέρεται σε «πανανθρώπινη ιστορία επιβίωσης». Είναι άραγε η «δική» της Σμύρνη; «Απ’ όλες τις ταινίες, είναι η πιο προσωπική» λέει η σκηνοθέτις του φιλμ. «Είναι και η δική μου Σμύρνη και των συνεργατών μου. Ο τρόπος που άκουγα ιστορίες για την καταστροφή και τη χαρά της ζωής που υπήρχε πριν. Ενα συνταίριασμα. Θέλαμε να μιλήσουμε γι’ αυτή την περίοδο γιατί ακούει κανείς μόνο για την καταστροφή της πόλης».
Το υλικό που βρέθηκε, γέννησε μια νέα ματιά, «μια ταινία που δεν θα μπορούσε να γίνει, αν δεν την είχαν υποστηρίξει οργανισμοί από την Αμερική. Και την Ελλάδα» λέει η Μαρία Ηλιού. «Θέλει υπέρβαση από κάθε πλευρά. Αν οι άνθρωποι θέλουν να κάνουν πράγματα, βρίσκουν τρόπο, ειδικά σε εποχή μεγάλης κρίσης. Μια στιγμή κρίσης σε ωθεί να ξαναδείς την ιστορία με άλλη ματιά».
Για την ηχητική επένδυση του φιλμ, η μοντέρ εικόνας και ήχου, Αλίκη Παναγή, χρησιμοποίησε ήχους εποχής και ο μουσικός, Νίκος Πλατύραχος, βασίστηκε σε τραγούδια από τη Σμύρνη.
Η ιδέα να κάνει μια ταινία για τη Σμύρνη, άρχισε να γίνεται εμμονή. «Κατάγομαι από μια πόλη που δεν υπάρχει πια, την πολυπολιτισμική Σμύρνη, με κυρίαρχη την ελληνική κοινότητα. Μια πόλη-μύθο που καταστράφηκε βίαια. Οι δικοί μου γλίτωσαν αλλά έχασαν από τη μια στιγμή στην άλλη, την πόλη, το σπίτι τους, τους αγαπημένους τους, τον τρόπο ζωής τους. Παρ’ όλα αυτά πέρασαν στα παιδιά και στα εγγόνια τους κάτι από τον τρόπο ζωής τους εκεί». Και το τραύμα; «Eδώ το τραύμα είναι προσωπικό αλλά και συλλογικό» λέει η Μαρία Ηλιού. «Αν δεν δεις νηφάλια ένα κομμάτι της προσωπικής και συλλογικής σου ιστορίας, δεν μπορείς να ζήσεις καλά στο παρόν και το μέλλον».
Υπάρχει κάτι που λείπει από το φιλμ; «Μου λείπει ένα κομματάκι φιλμ που δεν μπορέσαμε να αγοράσουμε. Ηταν πολύ ακριβό. Είναι στη Ρωσία».
