ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Η φαντασιακή συγκρότηση του λαϊκισμού

Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ

Ένας παράξενος και αλλοπρόσαλλος θίασος παρέλασε στην Ουάσιγκτον στις 6 Ιανουαρίου, ημέρα τυπικής επικύρωσης των αποτελεσμάτων του εκλεκτορικού κολλεγίου και επίσημης αναγνώρισης της εκλογικής νίκης του επόμενου προέδρου των ΗΠΑ. Ο θίασος καθοδηγούνταν από αλλόκοτους καρνάβαλους ενδεδυμένους με κέρατα και βαμμένους στα χρώματα της αμερικανικής σημαίας. Σαν σε ιερή μέθη, ο όχλος με ιαχές ξεχύθηκε στον δρόμο προς το Καπιτώλιο, αναρριχήθηκε στον τοίχο του καλύτερα φρουρούμενου δημόσιου κτηρίου στις ΗΠΑ, αψηφώντας τις σφαίρες των εμβρόντητων φρουρών και το πολιόρκησε, σπέρνοντας τον τρόμο σε βουλευτές και γερουσιαστές. Οι εισβολείς επαναλάμβαναν σχεδόν ιεροτελεστικά αυτούσια τα λόγια του αρχηγού τους, ότι δήθεν οι Δημοκρατικοί άρπαξαν τη νίκη από τον λαό, εμποδίζοντας την Αμερική να ανακτήσει το μεγαλείο της. Η απόλυτη άρνηση της πραγματικότητας από τον όχλο ήταν η ηχώ της φωνής του απερχόμενου προέδρου, ο οποίος αρνούνταν πεισματικά να αποδεχθεί την ήττα του επικαλούμενος θεωρίες συνωμοσίας. Προβάλλοντας τον εαυτό του ως σωτήρα, πάσχιζε ακόμη και την ύστατη στιγμή να πείσει τον ταλαιπωρημένο από αυτόν λαό ότι διώκεται από τους εχθρούς της Αμερικής. Ζητούσε από τους οπαδούς του να κινητοποιηθούν προκειμένου να σώσουν το κοινό όραμα αποτρέποντας το φαύλο και διεφθαρμένο κατεστημένο των Δημοκρατικών από το να αποτελειώσει το αποτρόπαιο έργο του κατακερματισμού και του ξεπουλήματος της γνήσιας Αμερικής.


Πολλοί έγκριτοι πολιτικοί επιστήμονες, φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι και ιστορικοί έχουν αναλύσει διεξοδικά το φαινόμενο του λαϊκισμού και τη συνάφειά του με τη δημοκρατία από την αρχαία Ρώμη μέχρι τον Τραμπ. Όμως οι λογοκρατικές προσεγγίσεις αδυνατούν να συλλάβουν το μέγεθος του φαινομένου ή να εξηγήσουν τη δομή και τη συγκρότησή του. Ο Γάλλος ιστορικός Raoul Girardet (1917-2013), στο απαράμιλλο έργο του «Μύθοι και πολιτικές μυθολογίες» (1990), στρέφεται στο συλλογικό φαντασιακό και ερμηνεύει το φαινόμενο του λαϊκισμού μέσα από τη μελέτη τεσσάρων μεγάλων πολιτικομυθολογικών ενοτήτων: τη Συνωμοσία, τον Σωτήρα, τη Χρυσή Εποχή και την Ενότητα του λαού. Τα στρεβλά και τρωτά σημεία μιας κοινωνίας αποκαλύπτονται μέσα από την εξέταση των ονείρων της. Ο Girardet δείχνει πώς οι μεγάλες στιγμές κοινωνικού αναβρασμού ανέκαθεν αντιστοιχούσαν σε φαινόμενα κρίσης, αλλαγής ή ρήξης και συνοδεύονταν από την υπέρμετρη χρήση μυθολογικών μοτίβων. Η ενεργοποίηση των τεσσάρων μύθων βασίζεται στην ικανότητα του φαντασιακού να μετατρέπει τα συναισθήματα σε πολιτικούς οραματισμούς και την πολιτική φαντασία σε πολιτική πράξη. Οι τέσσερις αυτοί μύθοι δεν απουσιάζουν από καμία ιστορικοκοινωνική συγκυρία θριάμβου των λαϊκιστών, είτε πρόκειται για την επικράτηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων του μεσοπολέμου, τον φασισμό, τον ναζισμό και τον σταλινισμό, είτε για τους εθνικισμούς της μεταπολεμικής περιόδου, τη Χούντα των Συνταγματαρχών και το καθεστώς του Μιλόσεβιτς. Οι ίδιοι μύθοι βρίσκονται πίσω από όλα τα λαϊκιστικά κόμματα που διεκδίκησαν την ψήφο των «αγανακτισμένων» στην Ευρώπη της κρίσης των δημόσιων χρεών. Οι τέσσερις μύθοι υποδαυλίζουν το μίσος και τη μισαλλοδοξία, ενισχύουν την απογοήτευση και την αγωνία, τρέφουν την οργή και το αίσθημα αδικίας σημαντικής μερίδας συμπολιτών μας από δημοκρατικές χώρες, δίνοντας παράλληλα πολιτική δύναμη σε αμφιλεγόμενους ηγέτες και πολιτικούς σχηματισμούς.

Η ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας βρίθει από αναλύσεις γύρω από τον «πρίγκηπα» (Μακιαβέλι) ή τον «χαρισματικό ηγέτη» (Μαξ Βέμπερ), αυτόν δηλαδή που θα ενώσει το υπόδουλο και διασπασμένο έθνος ενάντια στους εχθρούς του και θα το οδηγήσει στην ελευθερία και τη δόξα. Τέτοιες μυθικές μορφές υπήρξαν ο Μωυσής και ο Ρωμύλος, σύμφωνα με τον Φλωρεντίνο στοχαστή, ο οποίος αναζητούσε εναγωνίως τον ισχυρό άνδρα που θα ένωνε την κατακερματισμένη Ιταλία και θα τη βοηθούσε να ξαναβρεί τη χαμένη της αίγλη. Η πολιτική ιστορία όμως μας δείχνει ότι, αν και όντως υπήρξαν λαμπροί ηγέτες, οι οποίοι σε δύσκολες στιγμές συνέβαλαν στην ευημερία των λαών τους, αυτοί ουδόλως ασχολήθηκαν με την εγκαθίδρυση μιας προσωποπαγούς εξουσίας. Αντίθετα στόχευσαν στη θέσπιση νόμων και στη συγκρότηση συνταγματικής τάξης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε ο Σόλων, ο Αθηναίος νομοθέτης, ο οποίος, όταν ολοκλήρωσε το νομοθετικό του έργο, αρνήθηκε να πάρει την εξουσία που του πρόσφεραν τόσο οι Δημοκρατικοί όσο και οι Ολιγαρχικοί.

Ο λαϊκιστής όμως πορεύεται διαφορετικά, αποσκοπώντας στην ενίσχυση της δικής του προσωπικής εξουσίας και όχι της απρόσωπης εξουσίας του Νόμου. Την οργή και την απογοήτευση μικρής ή μεγάλης μερίδας του λαού τη μετατρέπει σε μίσος ενάντια στο υπάρχον πολιτικοκοινωνικό καθεστώς, τονίζοντας υπέρμετρα το μέγεθος της διαφθοράς, διαβάλλοντας τους αντιπάλους του και κατηγορώντας τους ως εχθρούς της πατρίδας. Στην εποχή μας η προπαγάνδα αυτή στηρίζεται στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης που διαδίδουν ευφάνταστες θεωρίες συνωμοσίας. Καταγγέλλονται συλλήβδην η «παλαιά» διεφθαρμένη κομματική τάξη και η κομματοκρατία, το «σύστημα», η «παγκοσμιοποίηση», ο «νεοφιλελευθερισμός», η «Ευρώπη των Βρυξελλών», η «διαπλοκή» της εξουσίας με τα οικονομικά κέντρα και το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Και στο βάθος των θεωριών αυτών κρύβεται ένας επίδοξος σωτήρας, ο οποίος στο όνομα της κάθαρσης θα απαλλάξει με ριζοσπαστικό τρόπο τη χώρα από τη συνωμοσία όλων των εχθρών του λαού. Αυτός θα καταφέρει να ενώσει το έθνος και την κοινωνία, να απαλλάξει τον τόπο από το διχασμό της αστικής κοινωνίας σε αστούς και «προλετάριους» ή να σταματήσει τη διάβρωση του έθνους από «ξένα» στοιχεία που παρασιτούν εις βάρος του. Επαγγέλλεται την επιστροφή σε μια ουτοπία, την εγκαθίδρυση της «αταξικής κοινωνίας», το Τρίτο Ράιχ, ενώ οραματίζεται «να κάνει την Αμερική ξανά μεγάλη».

Αυτό που μας διδάσκει ο Raoul Girardet είναι ότι οι λαϊκιστές διόλου δεν πρωτοτυπούν. Αρκεί να έχει κανείς υπόψιν του τους τέσσερις μύθους και εύκολα θα αναγνωρίσει το ύπουλο παιχνίδι τους. Η κριτική σκέψη θα οδηγήσει αβίαστα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν σωτήρες, αλλά ικανοί πολιτικοί, ότι δεν υπάρχουν συνωμοσίες, αλλά ιδιοτελή συμφέροντα, παρανομίες και οικονομικό έγκλημα. Η ορθή χρήση του πολιτικού λόγου και η εμπειρία της πολιτικής ιστορίας θα μας πείσουν ότι δεν υπάρχει ούτε υπήρξε αλλά ούτε και θα υπάρξει ποτέ «χρυσή εποχή» ή κάποια πρωταρχική ενότητα του λαού, η οποία όταν αποκατασταθεί θα τον καταστήσει άτρωτο. Ο πλουραλισμός και η πολυφωνία είναι ουσιώδη δομικά χαρακτηριστικά των πολιτικών κοινωνιών που η άρνησή τους μόνο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης μπορεί να οδηγήσει.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

 

Επιστολές: Τελευταία Ενημέρωση