Στη σημερινή του μορφή το ChatGPT, όπως και οι φυσικοί ομιλητές/τριες της Ελληνικής, μπορεί να παράγει γραμματικώς ορθές προτάσεις και να μιμείται τις γλωσσικές μας διαισθήσεις για το ποια σειρά λέξεων είναι αποδεκτή ή όχι στα ελληνικά, π.χ. «οι φοιτήτριες ήρθαν στο μάθημα» είναι αποδεκτή, αλλά όχι «*φοιτήτριες οι ήρθαν μάθημα στο».
Σε αντίθεση με τους ανθρώπους, στον γραπτό λόγο το ChatGPT φαίνεται να μην κάνει ποτέ ορθογραφικά, γραμματικά και συντακτικά λάθη, χρησιμοποιεί σωστά γραμματικές κατηγορίες, όπως ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, γένος και αριθμό, για να σχηματίσει ιδανικές προτάσεις, αναγνωρίζει τις προτασικές και λεξικές σημασίες, τηρεί τις συμβάσεις του γραπτού λόγου και παράγει κείμενα με συνοχή. Η τεχνητή νοημοσύνη τα πάει καλά με την ελληνική γλώσσα ως αφηρημένο σύστημα κανόνων.
Καλά φαίνεται να τα πηγαίνει και με την κοινωνική διάσταση της γλώσσας, καθώς αντιγράφει μοτίβα γλωσσικής χρήσης κατάλληλης σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις. Στο prompt που του δίνω για τη σύνταξη email με θέμα «αίτηση για προσωπική άδεια προς τον εργοδότη μου», φτιάχνει μια επίσημη εκδοχή σε β΄ πληθυντικό ευγενείας («Αγαπητέ κ. [Επώνυμο], Ελπίζω να είστε καλά. Θα ήθελα να σας ζητήσω άδεια για λίγες ημέρες»), με ρωτάει αν θέλω να αλλάξει το ύφος ανάλογα με τη σχέση που έχω με τον εργοδότη μου («Θες να το προσωποποιήσουμε;») και μου προτείνει να το γράψει «στον ενικό (πιο ανεπίσημα), αν συνηθίζετε να μιλάτε έτσι μεταξύ σας».
Το ChatGPT είναι επιδέξιος χρήστης της πρότυπης ποικιλίας της Ελληνικής, που θεωρείται «καλύτερη» ή «ορθότερη» μορφή λόγου, δηλαδή της επίσημης γλώσσας που βρίσκουμε στα λεξικά και στις γραμματικές και που διδάσκεται στο σχολείο. Αυτήν την πρότυπη ποικιλία προσαρμόζει αποτελεσματικά σε διαφορετικά κειμενικά είδη, π.χ. σε αφηγηματικά κείμενα, όπως ειδήσεις και φανταστικές ιστορίες, σε παραινετικά κείμενα, όπως αγγελίες και πολιτικά μανιφέστα, και σε ειδικά επαγγελματικά λεξιλόγια. Ενας φυσικός ομιλητής της Ελληνικής κανονικά δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει τη γλώσσα επαρκώς σε τέτοιο εύρος περιστάσεων, καθώς λόγω της κοινωνικής του τάξης ή μόρφωσης έχει πιο περιορισμένη κοινωνική εμπειρία με τη γλώσσα.
Πέρα από τις συμβατικές σημασίες των λέξεων, είναι σε θέση να αναγνωρίζει και νοήματα που υπονοούνται μέσω της ειρωνείας ή του χιούμορ. Οταν του ζητάω να μου εξηγήσει το νόημα που εκφράζει το μιμίδιο «να ‘χαμε μια σοκολατίνα τώρα ή έστω 476 χιλιάδες ευρώ» από τον κωμικό ιστότοπο hysteria.gr, σωστά μου απαντάει ότι «η εικόνα είναι χιουμοριστική και σατιρική, το νόημα είναι στην υπερβολή και την ειρωνεία» και συνεχίζει: «Το αστείο προκύπτει από αυτή την ανατροπή – παρουσιάζει την τεράστια χρηματική επιθυμία με την ίδια ελαφρότητα που θα ζητούσε κανείς ένα γλυκό». Και κάπου εδώ αρχίζουν τα δύσκολα για τον ψηφιακό μου συνομιλητή.
Ο ψεύτης κι ο κλέφτης
Η φράση «χρηματική επιθυμία» δεν χρησιμοποιείται στην Ελληνική, το ChatGPT την κατασκεύασε κατ’ αναλογίαν με τις φράσεις «χρηματική αμοιβή», «χρηματική βοήθεια» ή «χρηματική ποινή».
Οταν του ζητάω να φτιάξει ένα χιουμοριστικό μιμίδιο, η δημιουργικότητά του έγκειται στην επανατοποθέτηση στοιχείων από διάφορα κείμενα σε νέο περιβάλλον («κλέβει», δηλαδή, όπως οι άνθρωποι) χωρίς να τα φιλτράρει μέσα από την πολιτισμική γνώση. Για παράδειγμα, επιλέγει λάθος επίπεδο ύφους («Η δουλειά μου ζητάει να είμαι multitasker… Και όντως: – Πίνω καφέ, παραπονιέμαι και κοιτάω το ρολόι ταυτόχρονα») ή κάνει γραμματικά λάθη («Οταν ο συνάδελφος λέει “έχουμε δουλίτσα”: – Κατεβάζω το βλέμμα, παίρνω βαθιά ανάσα, φεύγω ψυχή»). Στην ερώτηση τι σημαίνει η φράση «φεύγω ψυχή», μου απαντά ότι πρόκειται για «ένα σύγχρονο, ανεπίσημο, χιουμο-τραγικό ιδιωματικό έκφρασμα που χρησιμοποιείται συχνά στη νεανική και καθημερινή καθομιλουμένη ελληνική γλώσσα». Ο ψηφιακός μου συνομιλητής συνεχίζει τα γλωσσικά λάθη («χιουμο-τραγικό ιδιωματικό έκφρασμα») ενώ ψεύδεται κιόλας…
Στην επισήμανσή μου ότι πρόκειται για γλωσσικό λάθος, μου εξηγεί ότι παλεύει με την πολυπλοκότητα της Ελληνικής, που έχει πλούσια μορφολογία (όπως, δηλαδή, συμβαίνει συχνά με τους ανθρώπους), μπορεί να αναπαράγει λάθη στα κείμενα που το έχουν εκπαιδεύσει (δηλαδή τα δικά μας λάθη αντιγράφει) ή δέχεται επιρροές από άλλες γλώσσες που υποστηρίζει (πρόκειται για μια μορφή γλωσσικού δανεισμού, δηλαδή, όπως συμβαίνει και στη φυσική γλώσσα). Γιa αυτό «μπορεί να “ξεγλιστρήσουν” λάθη χωρίς να τα εντοπίσω», καταλήγει. «Φαίνεται να σε μπερδεύει η μεταφορική χρήση της γλώσσας, τα λάθη ξεφεύγουν, δεν ξεγλιστρούν», απαντώ.
Καλοί τρόποι
Τουλάχιστον είναι πάντα ευγενικός μαζί μου! Στη διεπίδρασή μας φροντίζει να διατηρεί την αρμονία μεταξύ μας, με κάνει να νιώθω αγαπητή και με σέβεται: «Αν θες, μπορώ να προσθέσω», «δίκιο έχεις», «αν θες, πες μου τι έγινε ή απλώς ρίξε μια γερή δόση “γκρίνιας” – είμαι εδώ να σε ακούσω». Ωστόσο, η φράση «ρίξε μια γερή δόση γκρίνιας» ακούγεται περίεργη στα ελληνικά, ενώ η υπερβολική ευγένεια ακυρώνει την εγγύτητα.
Το ζήτημα για την τεχνητή νοημοσύνη είναι ότι η φυσική γλώσσα δεν είναι απλώς ένα φορμαλιστικό σύστημα τυπικών κανόνων, αλλά κάτι που οι άνθρωποι βιώνουμε στην καθημερινή ζωή (ζούμε μέσα στη γλώσσα), ένα σύνολο από ενσώματες και κοινωνικές πρακτικές που χρησιμοποιούμε με προθετικότητα για να κάνουμε πράξεις και να διαπραγματευθούμε σχέσεις. Η κοινωνική διάσταση της γλώσσας προϋποθέτει βούληση, συνειδητή δράση, συναισθήματα και επίγνωση του πολιτισμικού πλαισίου. Η γλωσσική χρήση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον/τη χρήστη/τρια και την κοινωνική και ιστορική του/της θεσιακότητα. Για τους λόγους αυτούς το ChatGPT δεν είναι τέλειος ψηφιακός συνομιλητής. Το ίδιο, όμως, μου λέει ότι «πιο ρεαλιστικός στόχος από την τελειότητα είναι η προσαρμοστικότητα».
*Η κ. Αγγελική Αλβανούδη είναι επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιογλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
