Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Ο καλλιτέχνης πρέπει να έχει αντίληψη των ισορροπιών χώρου και χρόνου» λέει στην «Κ» ο Κώστας Βαρώτσος, διακεκριμένος γλύπτης και πρώην καθηγητής Εικαστικών Τεχνών στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον οποίο το Πανεπιστήμιο Frederick αναγόρευσε σε επίτιμο διδάκτορα της Σχολής Τεχνών, Επικοινωνίας και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου στις 19 Νοεμβρίου 2025. Ο Κώστας Βαρώτσος μιλάει στην «Κ» για το γλυπτό του «Ο Ποιητής», που σήμερα κοσμεί το προαύλιο του Δημαρχείου Λευκωσίας στην πλατεία Ελευθερίας, τη δημόσια τέχνη και τον δημόσιο χώρο και αναφέρει πως η δημόσια τέχνη, όταν μπαίνει στον χώρο, είναι σαν να ζητάει συγγνώμη.
–Κύριε Βαρώτσο, είστε ένας άνθρωπος ο οποίος έχει σηματοδοτήσει τη δημόσια τέχνη και στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο, τι σημαίνει όμως δημόσια τέχνη;
–Όταν μιλάμε για δημόσια τέχνη, κάνουμε ένα λάθος, είναι σαν να βάζουμε κάτι μέσα στον δημόσιο χώρο και να περιμένουμε αυτός να μας δεχτεί. Η δημόσια τέχνη, όταν μπαίνει στον χώρο, είναι σαν να ζητάει συγγνώμη. Λέει, συγγνώμη, παιδιά, μπορώ να περάσω; Εγώ λειτούργησα κάνοντας δημόσια τέχνη, όχι με τη διαδικασία να βάλω ένα έργο μέσα στην τέχνη, αλλά ο χώρος να μου δώσει το έργο. Η δημόσια τέχνη λοιπόν είναι συνυφασμένη με το γεγονός ότι ο ίδιος ο χώρος και η ίδια η κοινωνία εκφράζεται στη δημόσια τέχνη, στον δημόσιο χώρο, που είναι η επέκταση του ιδιωτικού. Άρα είναι η επέκταση του σαλονιού μας.
–Πώς η δημόσια τέχνη μπορεί να αφομοιωθεί από την κοινωνία;
–Στόχος μου είναι πάντα το έργο να είναι μια έκφραση του συνόλου της κοινωνίας. Δηλαδή εκείνη τη στιγμή που γεννιέται η δημόσια τέχνη, είναι μια έκφραση ενός πολιτισμικού συνόλου. Εμείς οι καλλιτέχνες πρέπει να είμαστε το μέσον, για να εκφραστεί αυτή η κοινωνία. Το 1983, όταν έγινε ο «Ποιητής», η Κύπρος βγήκε στη δημόσια κοινότητα, στη διεθνή κοινότητα και είπε «εμείς, κύριοι, πιστεύουμε αυτό». Ήταν δηλαδή μια πολιτισμική πρόταση της Κύπρου στη διεθνή κοινότητα. Άρα ήταν έκφραση της Κύπρου εκείνη τη στιγμή. Εγώ ήμουν το μέσον. Ήμουν δηλαδή ο υδραυλικός της ιστορίας, δηλαδή ο τεχνίτης ο οποίος βοήθησε στην έκφραση αυτής. Όταν τα πράγματα λειτουργούν, τότε γίνεται αυτή η μαγική όσμωση μεταξύ του κοινωνικού συνόλου, του έργου και του καλλιτέχνη.
–Είπατε ότι η δημόσια τέχνη ουσιαστικά είναι σαν να βάζουμε ένα έργο στο σαλόνι μας. Γιατί τότε δεν σεβόμαστε τον δημόσιο χώρο και τη δημόσια τέχνη, όπως σεβόμαστε το σαλόνι μας, τον ιδιωτικό μας χώρο;
–Οι λόγοι είναι πολλοί. Υπάρχουν και λάθη των καλλιτεχνών, οι οποίοι δεν λαμβάνουν υπόψη το πολιτισμικό δεδομένο της περιοχής που δρουν και βάζουν έργα αυτοαναφορικά. Μια άποψη, ας πούμε, προσωπική τους, που ζητούν φασιστικά από τον άλλον να την καταλάβει. Ένας άλλος λόγος είναι και η σχέση του πολίτη με τον δημόσιο χώρο. Ο δημόσιος χώρος αντιπροσωπεύει τη σχέση που ο κάθε πολίτης έχει με την εξουσία, μιας και ο δημόσιος χώρος αντιπροσωπεύει την εκάστοτε εξουσία. Άρα η σχέση του πολίτη με τον δημόσιο χώρο μπορεί να είναι ήρεμη, αλλά και τραυματική ή συγκρουσιακή.
–Άρα ο καλλιτέχνης πρέπει να τα λαμβάνει υπ’ όψιν του όλα αυτά…
–Όταν κάνεις ένα έργο, ακόμα και όταν δεν το κάνεις στον δημόσιο χώρο, είναι μια κριτική ματιά απέναντι στην πραγματικότητα. Η τέχνη είναι μια κριτική ματιά στην πραγματικότητα. Ο κριτικός λόγος είναι πολύ σημαντικός. Οφείλει ο καλλιτέχνης να αντιλαμβάνεται το κοινωνικό περιβάλλον που δρα, αλλιώς θα λειτουργήσεις στο Palm Beach, αλλιώς στα Απέννινα Όρη, αλλιώς στο Σαν Ντιέγκο και αλλιώς στην Αθήνα ή στην Κύπρο. Όταν έκανα στην Κύπρο τον «Ποιητή», ανακηρυσσόταν το ψευδοκράτος του Ντενκτάς. Υπήρχε δηλαδή μια πρόκληση, σχεδόν πολεμική. Και μια ένταση η οποία ήταν ακόμα φρέσκια, ο απόηχος του πολέμου ήταν πολύ κοντά. Ο «Ποιητής» ήταν ένα σημάδι, έγινε φρουρός, έγινε πολεμιστής, έγινε το σύνολο της έννοιας, της σύνθεσης, της ποίησης που σημαίνει το συμπύκνωμα μιας πολιτισμικής υπόστασης, μιας ιστορικής στιγμής της Κύπρου.
–Αναζητήσατε το συλλογικό αίσθημα;
–Εκείνη τη στιγμή έψαχνα να βρω πώς αισθάνεται η Κύπρος, τι είναι η Κύπρος. Τα γεγονότα της Κύπρου τα έχουμε ζήσει όλοι οι Έλληνες πολύ έντονα. Άρα όταν έφτασα εδώ και έπρεπε να κάνω ένα έργο, συνάντησα το σύνολο των εντάσεων που είχα βιωματικά, πριν έρθω. Όταν ήλθα εδώ ήξερα τι θα κάνω. Είχα την αίσθηση, την είχα καταλάβει από πριν. Οπότε έγινε το μαγικό και έγινα φορέας αυτής της έντασης... της υπόστασης της Κύπρου. Έτσι έδωσε τη δυνατότητα η Κύπρος να βγαίνει στη διεθνή κοινότητα και το 1983 να προτείνει τον «Ποιητή». Τι πρότειναν τότε οι Ισπανοί, οι Γερμανοί, οι Ελλαδίτες, οι Αμερικάνοι την εποχή εκείνη… θα δείτε ότι ήταν αρκετά αβανγκάρδικη η Κύπρος τότε, παρόλα τα προβλήματά της.
–Μιας που είπαμε για τον «Ποιητή», θα μπορούσε να συνομιλήσει με τον «Δρομέα» του 1988;
–Βεβαίως. Ο «Δρομέας» είναι το επόμενο βήμα από τον «Ποιητή», γεννήθηκε μετά. Ήταν μια εποχή αισιοδοξίας, μαζεύουμε τα κομμάτια μας, τα θραύσματα του πολιτισμού μας, τις ιστορίες μας, αυτά που μας ανήκουν, και ξεκινάμε ένα νέο ταξίδι. Ο «Δρομέας» συνδέθηκε με μια ιστορική στιγμή στην Ελλάδα, το 1988, τότε ξεκινούσε μια νέα εποχή. Η χώρα έβλεπε στο μέλλον, είχε μια αισιοδοξία, έβλεπε μπροστά της την ευρωπαϊκή κοινότητα, την ευμάρεια. Κάθε χρονιά ήταν καλύτερη από την προηγούμενη. Υπήρχε δηλαδή μια ανοδική πορεία της Ελλάδας σε μεγάλες ταχύτητες τότε.
–Χώρος και χρόνος λοιπόν για τον καλλιτέχνη είναι έννοιες σχετικές ή ορίζονται συγκεκριμένα;
–Ο χώρος και ο χρόνος είναι δύο έννοιες αφηρημένες. Δεν είναι συγκεκριμένες. Για να καταλάβεις τον χρόνο πρέπει να υπάρχει ένα τρίτο αντικείμενο που να σου τον προσδιορίζει, που είναι ο πολιτισμός, τα γεγονότα, η ιστορία. Και ο χρόνος και ο χώρος έχουν μια αλλοίωση σε σχέση με την πολιτισμική στιγμή που ζεις. Την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης άρχισε ο χρόνος να διογκώνεται σαν έννοια, με κόστος στον χώρο. Πιο πολύ το πρόβλημά μας ήταν να στεγάσουμε πάρα πολύ γρήγορα πολύ κόσμο σε κάποια σπίτια και να βρούμε ένα μοντέλο που να τελειώνουμε γρήγορα, παρά να κάνουμε ένα καλό σπίτι. Οπότε η σημασία του χώρου άρχισε να έχει λιγότερη αξία. Ο χώρος και ο χρόνος λοιπόν, όταν αλλοιώνονται, και αλλοιώνονται συχνά στην ιστορία της ανθρωπότητας, δημιουργούν και δυσαρμονίες και οδηγούν σε μια ολίσθηση της αρμονίας.
–Άρα αυτά ο καλλιτέχνης πρέπει να τα αντιμετωπίσει...
–Πρέπει να έχει αντίληψη των ισορροπιών χώρου και χρόνου. Οπότε η υπόθεση της χωροχρονικής συνείδηση είναι μια υπόθεση που γεννά τον κριτικό λόγο που είναι η αντίληψη του πραγματικού χρόνου και χώρου.
–Σε εσάς πώς μεταμορφώνεται αυτός ο χώρος-χρόνος της τέχνης;
–Είχα καταλάβει την αλλοίωση που είχε επέλθει μεταξύ του χώρου και του χρόνου και τη χρονικοποίηση του χώρου, οπότε άρχισα να δίνω στη δουλειά μου από πολύ νωρίς μεγάλη σημασία στον χώρο. Να γιατί είναι σημαντικός ο «Ποιητής». Όταν έφτασα να κάνω αυτό το έργο στην Κύπρο, άρχισα να σκέφτομαι για την έννοια της σύνθεσης. Γιατί το πρόβλημα ισορροπίας χώρου-χρόνου είναι και ένα συνθετικό πρόβλημα. Ξεκίνησα να κάνω έναν κατάλογο και να λέω ο ποιητής είναι αιχμηρός, ο ποιητής είναι εύθραυστος, ο ποιητής είναι επιθετικός, ο ποιητής είναι αυτοκτονικός, ο ποιητής είναι πολλά πράγματα... έκανα έναν μεγάλο κατάλογο του τι τελικά είναι ένας ποιητής. Και μετά σκέφτηκα και τι υλικό είναι αυτό που ταιριάζει σε όλα αυτά. Ήταν το γυαλί. Με το που πήρα το γυαλί στα χέρια, κατάλαβα ότι κρατάω στα χέρια μου ένα κοντέινερ χώρου, σαν να πήρα ένα κομμάτι του κενού, ένα κομμάτι στερεοποιημένου κενού. Έβαλα ένα άλλο γυαλί από πάνω και μετά άλλο και, συνειδητοποίησα ότι αυτή η πράξη είναι χρόνος.
Για να εξελιχθεί το έργο πρέπει να εξελιχθείς κι εσύ ο ίδιος
–Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη στη σημερινή εποχή; Να ακολουθεί, να παρατηρεί; Η τέχνη θέτει μόνο ερωτήματα;
–Η τέχνη αυτό που κάνει είναι να σου δίνει τη δυνατότητα να εξασκήσεις το αντιληπτικό σου σύστημα. Σου δημιουργεί ένα καλειδοσκόπιο διαφορετικής γωνίας αντίληψης των πραγμάτων. Επιστρέφοντας ξανά στον «Ποιητή» και στον «Δρομέα», αυτά τα έργα έδειχναν την πραγματικότητα. Δεν έδιναν μια λύση. Δεν είχαν μια ιδεολογική δομή. Δεν πιστεύω ότι η τέχνη μπορεί σου δώσει μια ιδεολογική δομή. Μπορεί όμως να σου εξασκήσει το αντιληπτικό σου σύστημα για να αναγνωρίσεις και να διαβάσεις καλύτερα τον πραγματικό χρόνο, το τώρα… ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να δώσει λύσεις. Δεν είναι πολιτικός.
–Το έργο του καλλιτέχνη πρέπει να είναι αντιληπτό από όλους;
–Όταν είναι αληθινό, όταν λειτουργεί, δεν έχει καμία σημασία πόσο ερμητικό είναι ή πόσο περίεργο είναι, πόσο δύσκολο και πόσο μη δύσκολο. Ο απλός κόσμος έχει μια διαίσθηση τρομακτική, και αναγνωρίζει ότι δεν τον κοροϊδεύεις. Ότι αυτό που του δείχνεις είναι αληθινό, ότι έχει μια πολιτισμική ρίζα. Ένα έργο που λειτουργεί, έχει τέτοια δύναμη που δεν υπάρχει περίπτωση να μη γράψει στις ψυχές των ανθρώπων.
–Πώς αντικρίζετε την αισθητική των πόλεων, των δημόσιων χώρων;
–Οι πόλεις είναι σαν τη φύση. Μια πόλη είναι σαν ένα δάσος. Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά, με ένα βασικό χαρακτηριστικό. Εξελίσσεται συνεχώς. Όπως το δάσος, η ζούγκλα. Θα δεις ότι το ένα φυτό τρώει το άλλο. Είναι βίαιη η φύση. Το ίδιο είναι και η πόλη. Είναι πολύ δύσκολο να πας μέσα στην πόλη και να υπάρξεις. Η πόλη είναι ένας οργανισμός, είναι ένα φυσικό φαινόμενο, γιατί είναι φτιαγμένη από τον άνθρωπο, ο οποίος είναι και αυτός ένα φυσικό φαινόμενο. Και η αισθητική αλλάζει συνεχώς.
–Τι έχει μάθει ο Βαρώτσος με τόσα χρόνια εμπειρίας δραστηριοποίησης στην τέχνη;
–Για να κάνεις τον καλλιτέχνη πρέπει να συμβεί κάτι πολύ απαραίτητο. Πρέπει να ταυτίσεις τη ζωή σου με τη δουλειά. Δηλαδή πια δεν είσαι ένας άνθρωπος. Περπατάς, κάνεις τέχνη, σκέφτεσαι, κάνεις τέχνη, κάνεις μια δουλειά, κάνεις τέχνη. Ταυτίζεις δηλαδή τη δημιουργική διαδικασία του κάνω τέχνη, όταν είσαι τέχνη. Πρέπει να γίνεις τέχνη για να μπεις στη διαδικασία της εξελικτικότητας της τέχνης και εσύ ως άνθρωπος. Γιατί, για να εξελιχθεί το έργο πρέπει να εξελιχθείς κι εσύ ο ίδιος. Πρέπει να κάψεις τις γέφυρες πίσω σου, να καις γέφυρες, να είσαι βίαιος με τον εαυτό σου πρώτα για να μπορέσεις να πας μπροστά. Αυτό είναι που έμαθα από την τέχνη, έμαθα τη σημασία της εξελικτικότητας, που είναι κάτι βίαιο, τόσο για εμένα τον ίδιο, όσο και για τους γύρω μου.
