Του Απόστολου Κουρουπάκη
Ο πρόεδρος της Επιτροπής Παιδείας της Βουλής Παύλος Μυλωνάς είδε το βιβλίο-έκδοση που συνόδευε την κυπριακή συμμετοχή στη 19η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία («[Στες πέτρες] εδώκαμεν σας την αναπνοή μας τζαι εψιθυρίσετε την πίσω στο χώμα)» σε επιμέλεια Σεβίνας Φλωρίδου, και συνεπιμέλεια Νίκολας Μητροπούλου & Clara Zinecker και κατάφερε να δημιουργήσει σάλο. Ο τίτλος του βιβλίου είναι «Taşlara | Στες πέτρες | to the stones», η οποία είναι τρίγλωσση, αγγλικά, ελληνική κυπριακή και τουρκική κυπριακή. Σε αυτό το ιδιαίτερο ομολογουμένως βιβλίο υπάρχουν διάφορα κείμενα, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σχετίζονται με την έκθεση και το κυρίαρχο στοιχείο της που είναι η ξερολιθιά. Βέβαια στο βιβλίο αυτό κυριαρχεί η πολιτική σκέψη, άλλωστε η επιλογή της συγγραφής του στα ελληνοκυπριακά και τουρκοκυπριακά είναι από μόνα τους προγραμματικά στοιχεία. Υποθέτω ότι τα αγγλικά μπήκαν επειδή είναι διεθνής γλώσσα και δεν έχει ως γλώσσα άλλα χαρακτηριστικά, μετα-αποικιακά για παράδειγμα (πέρυσι, υπενθυμίζω, στην έκδοση για την 60ή Μπιενάλε Βενετίας, είχαμε και τα αραβικά, τιμής ένεκεν μάλλον στο Λεβάντε, μαζί με τις άλλες τρεις γλώσσες).
Ο σάλος και οι σφοδρές αντιδράσεις του κ. Μυλωνά και άλλων είχαν να κάνουν κυρίως με τις αναφορές για «υποχρεωτικήν ανταλλαγήν πληθυσμών», «σχέδιον ανταλλαγής πληθυσμών» και για τις «θκυο πλευρές (της μιας που εν τυπικά αναγνωρισμένη, ενώ η άλλη όι». Προσωπικά δεν συμμερίζομαι τις απόψεις εκείνων που λένε πως ίσως αναφέρονται οι συγγραφείς στη «Συμφωνία Τρίτης Βιέννης», της 2ας Αυγούστου 1975, μεταξύ του Γλαύκου Κληρίδη και του Ραούφ Ντενκτάς. Το καλοκαίρι του 1974 οι Ε/κ έφυγαν με μια βαλίτσα στο χέρι, και ποτέ δεν ξαναγύρισαν, οι δε Τ/κ εγκατέλειψαν τα χωριά τους πριν από το 1974, εξαιτίας της εθνικής έξαρσης του εθνικισμού Ε/κ και της πίεσης από ομάδες της ΤΜΤ. Δεν ανταλλάχθηκαν πληθυσμοί, ελάχιστοι ήταν αυτοί και από τις δύο κοινότητες που ένιωσαν τόπο τους το χώμα που τους δόθηκε. Όσο για τις «θκυο πλευρές» και της μιας είναι τυπικά αναγνωρισμένη και της άλλης που δεν είναι, είναι κατά την ανάγνωσή μου φράση αντιφατική με την καθημερινότητα και την πραγματικότητα και των δύο πλευρών. Δεν θέλω να γίνω μάντης κακών, αλλά είναι κοντά να αναγνωριστεί και η άλλη… για να πνάσουν και οι από εδώ διχοτομιστές και εκείνοι της αντίπερα όχθης.
θεωρώ πως δεν δικαιολογείται ο ντόρος και η φασαρία που δημιουργήθηκαν, ώστε να φτάσουμε στην απόφαση της απόσυρσης, που δημιούργησε πρόβλημα μεγαλύτερο και σοβαρότερο, όχι για την τέχνη, αλλά για το πώς αντιδρά ο κρατικός μηχανισμός.
Κούφος σάλος
Παρόλα τα παραπάνω θεωρώ πως δεν δικαιολογείται ο ντόρος και η φασαρία που δημιουργήθηκαν, ώστε να φτάσουμε στην απόφαση της απόσυρσης, που δημιούργησε πρόβλημα μεγαλύτερο και σοβαρότερο, όχι για την τέχνη, αλλά για το πώς αντιδρά ο κρατικός μηχανισμός, ευρισκόμενος σε πίεση και σχεδόν υποτάσσεται σε μικροπολιτικά συμφέροντα. Τα περιεχόμενα στο βιβλίο είναι κείμενα πολιτικής σκέψης και θέσης, ιδέες που ενεργοποιήθηκαν από την πολιτική διάσταση της αρχιτεκτονικής ως τέχνης και ως επιστήμης. Δημιουργούν τα περισσότερα από τα κείμενα γόνιμες συζητήσεις, όχι όλα φυσικά. Ενυπάρχουν, κατά τη δική μου ανάγνωση, στα κείμενα της έκδοσης αντιφάσεις, περίεργες λεκτικές κατασκευές, αλλά και ενδιαφέροντα στοιχεία για το πώς αντικρίζουμε το περιβάλλον και τις ανθρωπογενείς κατασκευές και την παράδοση. Είναι πολλαπλώς πλούσια η έκδοση αυτή. Επίσης, έντονα συζητήθηκε στη δημόσια σφαίρα και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η επιλογή για συγγραφή στην ελληνική κυπριακή και η αναγωγή της σε γλώσσα, αντί για διάλεκτο. Για ακόμη μία φορά ζητήματα που αλλού έχουν λυθεί εδώ και χρόνια, εδώ λόγω των θεμάτων ταυτότητας που έχουμε ακόμα συζητάμε ό,τι συζητείτο τις δεκαετίες του 1920 και 1930. Εδώ, για λόγους θεωρώ καθαρά πολιτικούς γίνεται αυτή η επιλογή. Δικαιολογείτο ο ντόρος; Η αλήθεια είναι πως το κείμενο στα ελληνικά κυπριακά με δυσκολία το παρακολούθησα, διαβάζοντας το βιβλίο, ίσως επειδή δεν είμαι φυσικός ομιλητής. Βέβαια, δεν έχω την ίδια δυσκολία διαβάζοντας ποιητάρηδες ή ποιητές όπως ο Λιασίδης, για παράδειγμα, ή κείμενα των Αντώνη Γεωργίου, της Λουίζας Παπαλοΐζου, και άλλων.
Πάντως, για να είμαι ειλικρινής, δεν θεωρώ και πολύ σπουδαία πολιτική πράξη τη συγγραφή στα ε/κ και στα τ/κ, ιδίως σε ό,τι αφορά μία διεθνή έκθεση, όπου το κοινό δεν είναι εξοικειωμένο με τα δικά μας προβλήματα, όπως δεν θεωρώ πως διασαλεύεται η τάξις των εθνικών μας συμφερόντων με τις άνωθεν αναφορές, μιας και το κοσμπολίτικο κοινό δεν γνωρίζει και δεν ενδιαφέρεται και να μάθει. Θα το έβρισκα πολύ πιο λογικό να το μετέφραζαν στα ιταλικά από τα αγγλικά. Φυσικά, μοιράζομαι μαζί σας και την έγνοια μου για το πολύπαθο σύνταγμα του 1960, που πολλές φορές το επικαλούμαστε. Σε αυτό λέει πως επίσημες γλώσσες της Δημοκρατίας είναι η ελληνική και η τουρκική… τελικά πρέπει να αλλάξουμε και σύνταγμα;
Βρίσκω παντελώς λάθος την απόφαση της υφυπουργού να ζητήσει την απόσυρση του βιβλίου. Όχι μονό γιατί αυτή η απόσυρση αποτελεί μιας μορφής λογοκρισία και περιορισμό της έκφρασης, και όχι της τέχνης, αλλά γιατί δημιουργεί κακό προηγούμενο.
Λάθος η απόσυρση
Με βάση τα παραπάνω, λοιπόν, βρίσκω παντελώς λάθος την απόφαση της υφυπουργού να ζητήσει την απόσυρση του βιβλίου. Όχι μονό γιατί αυτή η απόσυρση αποτελεί μιας μορφής λογοκρισία και περιορισμό της έκφρασης, και όχι της τέχνης, αλλά γιατί δημιουργεί κακό προηγούμενο. Θα πρέπει να περνάνε όλα από έλεγχο; Ποιος θα ελέγχει και ποιος θα προασπίζει το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης; Τι ρόλο παίζουν οι ανεξάρτητες επιτροπές, αν είναι όντως ανεξάρτητες… Σαφώς και δεν υποχρεούται ο καλλιτέχνης να ακολουθεί το επίσημο αφήγημα της χώρας που εκπροσωπεί και που τον χρηματοδοτεί, διότι τότε θα είχαμε μία σοβιετικής ή ναζιστικής ή φονταμενταλιστικής μορφή τέχνης. Ο καλλιτέχνης και συνεπώς η τέχνη που παράγει οφείλουν, μεταξύ άλλων, να προσπαθούν να διερευνήσουν και να δοκιμάσουν τις αντοχές του θεατή, να ανοίξουν δρόμο για νέες συζητήσεις, να προβληματίσουν και να θέσουν υπό αμφισβήτηση την πεπατημένη και γιατί όχι να κρίνουν το επίσημο αφήγημα. Φυσικά, ο καθένας έχει την ευθύνη των γραφομένων του και δεν θα πρέπει να θεωρεί «χαφιεδοτσουρμό» όποιον δεν συμφωνεί μαζί του. Επίσης, η αποδόμηση αφηγημάτων, σχημάτων και συμπεριφορών δεν είναι εύκολο πράγμα, ακόμα και οι λέξεις έχουν ειδικό βάρος. Λέξεις όπως εκτοπισμός, πόλεμος, πραξικόπημα, χούντα, εισβολή είναι αυτές που είναι και είναι φορτισμένες, η αποδόμησή τους κατά τη γνώμη μου δεν επιτυγχάνεται στην ελάφρυνσή τους, με την επιλογή πιο ουδέτερων συνωνύμων, αλλά διά του παραδείγματος και πώς αυτές οι πράξεις οι παραπάνω λέξεις διαχώρισαν τον άνθρωπο από τη γη του, είτε είναι Κύπριος πρόσφυγας από την Κλεπίνη, είτε είναι Κύπριος πρόσφυγας από τη Σταυροκόννου, είτε είναι Παλαιστίνιος, είτε είναι Αρμένιος, είτε Σύριος, είτε μετανάστης, είτε σύγχρονος κάτοικος των αβίωτων πόλεών μας.
Όπως και να ’χει, τα χώματα και οι πέτρες αυτού του νησιού είναι φορείς αρχαίας μνήμης… αδιαμφισβήτητο αυτό και ψίθυροι ακούγονται παντού από το Ριζοκάρπασο ώς το Λατσί, και αν αποθέσεις τα φυσεκλίκια σου και ακουμπήσεις το αφτί σου στη γη θε να ακούσεις.
Παθογένειες που χρονολογούνται
Όσο για την αντίδραση του υφυπουργείου θεωρώ πως αντί να δείρει τον γάιδαρο έδειρε το σαμάρι… Και μοιάζει αυτή η νέα περιπέτεια να είναι συνέχεια της κακοδαιμονίας μας για τις Μπιενάλε, μία που ξεχάσαμε να πάμε, το 2022 και ακόμα να μάθουμε το γιατί, μία που πήγαμε το 2024, και ουδείς το θυμάται πια (τίτλος: «On a wildflower-lined gravel track off a quiet thoroughfare…» και η φετινή που ο κόπος της ομάδας ολόκληρης κηλιδώνεται από ανούσιες και ανωφελείς συγκρούσεις.
Πολλά πρέπει να αλλάξουν, σε άμφω τις πλευρές, στη μία θεωρείται ελληνικό μόνο ό,τι εκπορεύεται από τον Παρθενώνα και στην άλλη τουρκικό μόνο ό,τι προέρχεται από τους Οθωμανούς του 1570. Πρέπει με κάποιο τρόπο να αντιληφθούμε τι Κύπρο θέλουμε σε μερικά χρόνια και να μην ξεχνάμε πως η Κύπρος, ολόκληρη, έχει μπει για τα καλά σε μια νέα εποχή άτυπης «αποικιοποίησης» και στον νου μου έρχεται η στροφή: «Λευτεριά, Λευτεριά, θα σ’ αγοράσουν | έμποροι και κονσόρτσια κι εβραίοι. | Είναι πολλά του αιώνος μας τα χρέη, | πολλές οι αμαρτίες, που θα διαβάσουν | οι γενεές, όταν σε παρομοιάσουν | με το πορτρέτο του Dorian Gray» από το ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη «Στο άγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο». Επίσης, καλό είναι όλοι και όλες μας, όσοι με κάποιον τρόπο υπηρετούμε τα πολιτιστικά να έχουμε υπόψη μας πως από τους πρώτους τομείς που αλώθηκαν στην Κυπριακή Δημοκρατία είναι αυτοί του πολιτισμού και αυτός ο εξευγενισμός ολοένα και αυξάνεται.
Όπως και να ’χει, τα χώματα και οι πέτρες αυτού του νησιού είναι φορείς αρχαίας μνήμης… αδιαμφισβήτητο αυτό και ψίθυροι ακούγονται παντού από το Ριζοκάρπασο ώς το Λατσί, και αν αποθέσεις τα φυσεκλίκια σου και ακουμπήσεις το αφτί σου στη γη θε να ακούσεις. Μνήμες φοινικικές, ελληνικές, φράγκικες, οθωμανικές και βρετανικές. Μνήμες που αγκαλιάζονται και από την Εύφορη Ημισέληνο, τον Λεβάντε, που έγιναν προσφιλείς όροι. Ωστόσο, πώς καταφέραμε να εμέσουμε όχι μόνο ό,τι αρνητικό μας κληροδότησε ο τόπος, αλλά και οτιδήποτε θετικό έχει βγάλει ακόμα δεν το έχω καταλάβει.
