Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαράντης
Θέλεις να μάθεις το αγαπημένο μου βιβλίο ή τα αγαπημένα μου βιβλία;», ρωτάει ο Τζέικομπ Ελόρντι, το αγόρι που αγάπησε το Χόλιγουντ και η υφήλιος όλη, σε πρόσφατη συνέντευξή του διαφημίζοντας την κινηματογραφική μεταφορά του Φρανκενστάιν. «Διαβάζω πολύ. Έχω περάσει διάφορες φάσεις. Όταν έκανα την πρώτη μου ταινία [σ.σ. Φίλα με], βρισκόμουν στο αεροπλάνο, έτοιμος να ξεκινήσω αυτή την περιπέτεια, κι ενώ όλα γύρω μου άλλαζαν, εγώ καθόμουν εκεί και διάβαζα Κέρουακ», είχε δηλώσει πριν από κάποια χρόνια. Αν ψάξετε φωτογραφίες του στο διαδίκτυο, είναι πολύ πιθανό πέρα από τα λακκάκια του να παρατηρήσετε και κάποιο βιβλίο στα χέρια του. Δεν είναι ο μόνος. Ηθοποιοί, μοντέλα, τραγουδιστές και ποδοσφαιριστές επιδεικνύουν στον φακό τα πρόσφατα αναγνώσματά τους με την πρώτη ευκαιρία. Γράφουν άτυπες ή και εμπεριστατωμένες κριτικές, μοιράζονται τις προτάσεις τους, επιμελούνται εκδόσεις και δίνουν τη φωνή τους σε audiobooks.
Το 1996, η «πρώτη κυρία» της αμερικανικής τηλεόρασης, Όπρα Γουίνφρεϊ, έκανε μια παύση στη συνήθη ροή της εκπομπής της για να παρουσιάσει τη νέα, μηνιαία στήλη της, με τίτλο «Η λέσχη ανάγνωσης της Όπρα». Για έξι χρόνια, σταθερά και συναπτά, θα πρότεινε κάθε μήνα και από ένα βιβλίο. Μέσα σε λίγες ημέρες ο συγκεκριμένος τίτλος θα εξαφανιζόταν από τα ράφια των βιβλιοπωλείων και η Όπρα θα προσέθετε έτσι στη μακρά λίστα των ειδικοτήτων της κι αυτήν της βιβλιοκριτικού. «Οι περισσότεροι άνθρωποι διαβάζουν περισσότερα βιβλία απ’ ό,τι οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία της αμερικανικής κοινωνίας, χωρίς να έρχονται σε επαφή με τις λεγόμενες αυθεντίες της λογοτεχνίας. Ποιος χρειάζεται καθηγητές λογοτεχνίας όταν υπάρχει η Όπρα;», αναρωτιόταν στις αρχές του 2000 ο Τζέρι Χέρον, καθηγητής λογοτεχνίας ο ίδιος. Το φαινόμενο ονομάστηκε «Οπρα-ο-ποίηση» (Oprahfication) και, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, ο όρος δεν χρησιμοποιείται πια μόνο για την ίδια.
Αφήνοντας αποτυπώματα
Ο Τζέικομπ Ελόρντι υπογράφει αντίτυπα του Φρανκενστάιν λίγο πριν από την πρεμιέρα της ταινίας. (Φωτογραφία: afp/visualhellas.gr)
«Ποιος χρειάζεται καθηγητές λογοτεχνίας όταν υπάρχει η Όπρα;», αναρωτιόταν στις αρχές του 2000 ο Τζέρι Χέρον, καθηγητής λογοτεχνίας ο ίδιος
Κάποια στιγμή, οι ίδιοι οι διάσημοι πρέπει να κατάλαβαν πως η λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει υπέρ τους, είτε ως μια προέκταση της επιρροής τους είτε ως ένα εχέγγυο της «ουσίας» τους. Στα μισά της προηγούμενης δεκαετίας, εμφανίστηκε ένας όρος που φάνηκε να συνοψίζει αυτή την εν εξελίξει σχέση: εκδοτικό αποτύπωμα (publishing imprint). Αντί να υπογράφουν και να προτείνουν πια βιβλία, άρχισαν να τα εκδίδουν. Πρωτεργάτης του νέου αυτού κινήματος υπήρξε η Λένα Ντάναμ. Αστεία, ειλικρινής και τρομακτικά ρεαλιστική, η σεναριογράφος/σκηνοθέτης/πρωταγωνίστρια της σειράς Girls αποτέλεσε «τη φωνή μιας ολόκληρης γενιάς ή, έστω, μια φωνή μιας κάποιας γενιάς», όπως θα έγραφε η ίδια σε μία από τις σκηνές του πρώτου επεισοδίου. Η παρουσία της ήταν πολυδιάστατη, όπως και η επιρροή της.
Αυτή τη δυναμική της εκμεταλλεύτηκε και ο εκδοτικός οίκος Penguin Random House, αναθέτοντάς της το 2015 ένα εβδομαδιαίο newsletter φεμινιστικής λογοτεχνίας, με τη «Λένι» να σχολιάζει κλασικά και σύγχρονα έργα, καυστικά και ωμά. Η στήλη της γρήγορα μετατράπηκε σε μια, επιμελημένη από την ίδια, σειρά νέων εκδόσεων, η οποία υποσχόταν να δώσει βήμα σε ανερχόμενες γυναικείες φωνές. Το 2018, οι συνδρομητές φάνηκε να χάνουν το ενδιαφέρον τους, με την πλατφόρμα της Ντάναμ να γκρεμίζεται άδοξα. Το παράδειγμά της ακολούθησαν, βέβαια, κι άλλοι. Στον ίδιο εκδοτικό οίκο βρέθηκε και ο Βρετανός ράπερ Στόρμζι, υπογράφοντας μια συμπεριληπτική σειρά σύγχρονης αφρικανικής λογοτεχνίας με τον τίτλο #Merky Books – μία ακόμη σειρά με ημερομηνία λήξης. Η ιστοσελίδα Literary Hub σε άρθρο εκείνης της περιόδου έθετε το εξής ερώτημα: «Είναι τα εκδοτικά αποτυπώματα διασήμων το επόμενο βήμα του Χόλιγουντ μετά τα ποτά διασήμων;».
Η Σάρα Τζέσικα Πάρκερ ξέρει να διαβάζει
Έπειτα από μια σειρά αποτυχημένων εκδοτικών σχέσεων, η Σάρα Τζέσικα Πάρκερ εμφανίστηκε το 2019 με το SJP Lit (Sarah Jessica Parker Literature), με την ομάδα Zando Projects. Ο στόχος τους; «Να καταγράψουν τη σύγχρονη φαντασία και να αποτυπώσουν το εύρος εμπειριών και ιδεών του σήμερα». Και πράγματι, μια επίσκεψη στα σόσιαλ μίντια της Πάρκερ ισοδυναμεί με μια τρίωρη περιήγηση σε βιβλιοπωλείο. Φέτος μόνο, διάβασε 153 βιβλία ως μέλος της επιτροπής των βραβείων Μπούκερ. Όπως αποκαλύπτει η ίδια σε συνέντευξή της στους New York Times, η πρόταση της έγινε «τυχαία». Τρία χρόνια πριν, με μια δημοσίευση στο Instagram απευθύνθηκε στον θεσμό των βραβείων γράφοντας: «Αφήστε με να δοκιμάσω κι εγώ!!!». Τα θαυμαστικά και η αμεσότητά της μάλλον έπεισαν τον βρετανικό θεσμό και το 2025 η ηθοποιός και εκδότρια ήταν ανάμεσα σε εκείνους που ανέδειξαν το Flesh του Ντέιβιντ Σολόι σε κορυφαίο της χρονιάς.
Η Όπρα και πάλι σε ρόλο παρουσιάστριας για την ανανεωμένη λέσχη ανάγνωσής της. (Φωτογραφία: CBS/ Getty Images/ Ideal Image)
«Διαβάζω κυρίως σε αυτό το μικρό δωμάτιο στο σπίτι μας στη Νέα Υόρκη, το οποίο αποκαλώ γραφείο μου, αλλά μάλλον λειτουργεί περισσότερο σαν αποθετήριο. Όλα μπαίνουν σε αυτό το δωμάτιο, ακόμη και οι συζητήσεις μας. Γι’ αυτό και υπάρχουν καρέκλες περιμετρικά, έστω κι αν όλοι καθόμαστε στο πάτωμα. Όλη μου η οικογένεια περνούσε έξω από την πόρτα, την οποία άφηνα ανοιχτή –μια και ένιωθα πολύ μοναχικά– και μέχρι τον Μάρτιο άκουγαν μόνο αυτόν τον ήχο: το δάχτυλό μου στη σελίδα, να κινείται μέσα στις παραγράφους. Τα δάχτυλά μου άρχισαν να με καθοδηγούν. Ήταν μοναχικό, κάτι που μου έδωσε μια ιδέα για το πώς πρέπει να είναι να είσαι συγγραφέας, κάτι που πάντα θεωρούσα μια μοναχική υπόθεση», σχολίασε για τη διαδικασία πίσω από τη βράβευση. Σαν ένας ακόμη ρόλος στην εργογραφία της, αυτός του κριτή, επιβεβαίωσε την αγάπη της για τη λογοτεχνία αλλά και, μην κοροϊδευόμαστε, το κύρος της.
Ζούμε στην εποχή της μετα-υπερκατανάλωσης, μόνο που αντί για αγαθά αγοράζουμε ανθρώπους και ιδέες.
Οι influencers πολλαπλασιάζονται – το ίδιο και τα πεδία επιρροής τους. Ο διαχωρισμός, σήμερα, διασήμων και influencers είναι άτοπος. Η λειτουργία είναι κοινή, έστω κι αν το υπόβαθρο διαφέρει. Η αγορά απαιτεί πωλήσεις και οποιοσδήποτε εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό είναι ευπρόσδεκτος. Καθετί πρέπει να φαίνεται ευπώλητο και τα βιβλία δεν αποτελούν εξαίρεση. Το ενδιαφέρον όμως είναι, όπως τονίζει στο Substack η Ελ Γκρίφιν στο κείμενό της «Κανείς δεν θα διαβάσει το βιβλίο σου», ότι από τους 100.000 τίτλους που κυκλοφορούν κάθε χρόνο στην Αμερική, μόνο οι 500 καταλήγουν στη λίστα με τα Best Seller των New York Times. Μάλιστα, προσθέτει πως ένα μέσο βιβλίο δεν σημειώνει πάνω από 1.000 πωλήσεις κατά τη διάρκεια της παρουσίας του στα ράφια. Τότε γιατί οι διάσημοι εισβάλλουν στον κόσμο της λογοτεχνίας;
Λέσχες ανάγνωσης διασήμων
Μπορεί να τους παρακινεί μια αθώα πρόθεση, όπως αυτή της γνήσιας φιλαναγνωσίας, αλλά τα νούμερα το διαψεύδουν. Οι λέσχες ανάγνωσης διασήμων σημειώνουν εκατομμύρια δολάρια σε έσοδα (από εμπορικές συμφωνίες ή συνδρομές) και το ποσό αυτό αυξάνεται κάθε χρόνο. Νέοι παίκτες μπαίνουν στο παιχνίδι: Η Ντακότα Τζόνσον (TeaTime Book Club), η Ρις Γουίδερσπουν (Reese’s Book Club x Hello Sunshine), η Όπρα (Oprah’s Book Club 2.0), ο Τζίμι Φάλον (Fallon Book Club), η Νάταλι Πόρτμαν (Nat’s Book Club) και η Κάια Γκέρμπερ (Library Science) είναι μόνο μερικοί από τους οικοδεσπότες των σύγχρονων σαλονιών ανάγνωσης. Για τους εκδότες, η προώθηση των νέων τους κυκλοφοριών μέσω των διασήμων και του πλέον δημοφιλούς BookTok (περιεχόμενο στο TikTok που αφορά τη λογοτεχνία) είναι αναπόφευκτη.
Η Ρις Γουίδερσπουν ποζάρει μπροστά από τη βιβλιοθήκη του σπιτιού της, στο πλαίσιο της προώθησης της λέσχης Reese’s Book Club x Hello Sunshine. (Φωτογραφία: Jingyu Lin/The New York Times)
«Στην αρχή, όταν έγραφαν πως η Ντούα Λίπα παίρνει τις καλύτερες συνεντεύξεις από συγγραφείς, θεωρούσα πως επρόκειτο για ένα διαφημιστικό κόλπο. Αλλά όσο παρακολουθούσα τις συνεντεύξεις της, τόσο συνειδητοποιούσα κι εγώ ο ίδιος πως ήταν πράγματι η καλύτερη αυτή τη στιγμή», δήλωσε στον Guardian ο συγγραφέας Μπλέικ ΛεΦρέι αναφερόμενος στο podcast της τραγουδίστριας για το περιοδικό Service95. Η Βρετανίδα ποπ σταρ, πέρα από γιγαντιαία billboards και εκατομμύρια φανατικούς θαυμαστές, χαίρει και της εκτίμησης δεκάδων βραβευμένων συγγραφέων. Από τη διαδικτυακή της λέσχη ανάγνωσης (Dua Lipa: At your service) έχουν περάσει Νόμπελ και Μπούκερ των τελευταίων ετών. Η εικόνα φαντάζει οξύμωρη εκ πρώτης όψεως. Στο μισό μέρος της οθόνης στέκει ατάραχη (και εντυπωσιακά όμορφη) η Ντούα Λίπα, ενώ στο άλλο μισό αλλάζουν θέσεις ο Όσιαν Βουόνγκ, η Μάργκαρετ Άτγουντ, η Όλγκα Τοκάρτσουκ και πολλοί άλλοι. «Τη θεωρώ συγκλονιστική, σοβαρή και ευαίσθητη και με ένα βαθύ και ειλικρινές ενδιαφέρον για τα δύσκολα ερωτήματα που εγείρει το βιβλίο μου [σ.σ. This House of Grief]», θα δήλωνε μετά τη συζήτησή τους η πιο πολυβραβευμένη Αυστραλή συγγραφέας Έλεν Γκάρνερ.
Οι κυνικοί θα πουν πως οι ερωτήσεις είναι γραμμένες εκ των προτέρων και πως η παρουσία της Λίπα είναι απλώς μια όμορφη βιτρίνα. Είτε αυτό ισχύει είτε όχι, η φωνή της μοιάζει ανανεωτική μέσα στον ποπ κορεσμό ανούσιου περιεχομένου. Όσο οι συνάδελφοί της συνομιλούν σε podcasts και σόου για τα ερωτικά τους, εκείνη επιλέγει να ακούσει τους συγγραφείς. Και, κάπως αστεία, η αγάπη της για τα βιβλία τής έφερε και μια άλλη αγάπη. «Στο πρώτο μας ραντεβού συνειδητοποιήσαμε ότι διαβάζαμε το ίδιο βιβλίο [σ.σ. Παρακαταθήκη του Ερνάν Ντίαζ]. Την κοίταξα και της είπα πως είχα μόλις τελειώσει το πρώτο κεφάλαιο κι εκείνη μου απάντησε το ίδιο. Τελικά ήμασταν όντως στην ίδια σελίδα – και στο βιβλίο και στη ζωή», θα αποκάλυπτε πριν από έναν μήνα ο σύντροφός της, Κάλουμ Τέρνερ.
Το επόμενο κεφάλαιο της φήμης
Στο 10ο, επετειακό και ζωντανό, επεισόδιο της Λέσχης Ανάγνωσής της, η Ντούα Λίπα φιλοξένησε τον Ντέιβιντ Σολόι. (Φωτογραφία: Mike Coppola/ Getty Images/ Ideal Image)
Τα φλας είναι μονίμως στραμμένα πάνω τους. Στους δρόμους των μεγάλων πόλεων, στα ξενοδοχεία, στα αεροδρόμια και στις κρυφές εξόδους τους, οι κάμερες παραμονεύουν καθημερινά. Μόνο που σήμερα, αντί για τις εμφανίσεις τους, συζητάμε για τα βιβλία που κρατούν. Μια Κυριακή του Ιανουαρίου, καθώς τα πλέι-οφ του NFL βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη, ο αστέρας των Philadelphia Eagles, Έι Τζέι Μπράουν, καθόταν ατάραχος στον πάγκο και διάβαζε ένα βιβλίο. Ναι, ένα βιβλίο. Ένα κανονικό, συνηθισμένο βιβλίο, όχι ένα βιβλίο με τακτικές. Η εικόνα του με το Inner Excellence του Τζιμ Μέρφι ανά χείρας έκανε τον γύρο του διαδικτύου. Στα σχόλια επικρατούσε σύγχυση, σαν να μην έπρεπε ο Μπράουν να κρατάει ένα βιβλίο, σαν με αυτή του την κίνηση να πρόδιδε την τέλεια εικόνα του.
Ενδεχομένως αυτός να είναι και ο βασικός προβληματισμός πίσω από τη σχέση διασημοτήτων και λογοτεχνίας: η απόσταση ανάμεσα στη φύση του έργου τους και σε όσα πρεσβεύει η λογοτεχνία ως ιδέα. Οι διάσημοι πρέπει να είναι επιφανειακοί και ρηχοί, γιατί αυτό ζητά το κοινό. Όμως, αυτό αλλάζει – και από την πλευρά των διασήμων και από αυτήν του κοινού. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνολικότερη μεταστροφή σε ό,τι μπορεί να θεωρηθεί «ποιοτικό». Και ναι, μπορεί αυτή η μετατόπιση να είναι ένα ακόμη παιχνίδι της αγοράς, αλλά φαίνεται πως οι διάσημοι έχουν πολλά να πουν τελικά· αρκεί μια επίσκεψη στα προφίλ τους στο Substack, μια νεοσύστατη πλατφόρμα κάπου ανάμεσα στα blogs και τα newsletters, για να το επιβεβαιώσετε.
