ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΟ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ
Σε μία ομιλία η οποία χαρακτηρίστηκε ως «στροφή προς τα αριστερά», ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ θυμήθηκε πολλά από τα παλαιότερα στοιχεία της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής. Αναφορές στην Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς -τον «Καπιταλισμό του Ρήνου»- και στον Λούντβιχ Έρχαρντ, σαφής επιθυμία για επιστροφή στην κοινοτική μέθοδο και επανεισαγωγή της λογικής της πολλαπλής γεωμετρίας στη διαδικασία της ολοκλήρωσης, θύμισαν τα χρόνια πριν από την Κομισιόν του Μπαρόζο, κατά τη διάρκεια της οποίας η «τεχνοκρατική» διάθεση της Κομισιόν την υποβάθμισε σε δεύτερης κατηγορίας ρόλο, πίσω από τη σχεδόν απόλυτη κυριαρχία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.
Δεν είναι βέβαιο πως θα καταφέρει ο Ζ.Κ. Γιούνκερ να γίνει ένας «νέος Ντελόρ». Είναι όμως βέβαιο πως θέλει να ενισχύσει -εντός της λογικής της επικουρικότητας- τον ρόλο της Ε.Ε. στα θέματα πολιτικής στα οποία η Ένωση πάντα ήθελε να πρωταγωνιστήσει. Η διάθεση για «πολιτικό διάλογο, και όχι μόνο τεχνοκρατικό» με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δείχνει πως ο κ. Γιούνκερ αντιλαμβάνεται το Σώμα ως ένα σημαντικό δυνητικά σύμμαχο. Επιχειρώντας μια ανατομία της -ιστορικής- ομιλίας Γιούνκερ ενώπιον του Ευρωκοινοβουλίου, την περασμένη Τρίτη, εντοπίζουμε ότι έχει οικοδομήσει τους σχεδιασμούς σε τέσσερεις ακρογωνιαίους λίθους:
1. Σε τροχιές που συναντάνε τις βασικές αρχές
Το έντονο κοινωνικό στίγμα που έδωσε στην ιστορική του ομιλία ο κ. Γιούνκερ ερμηνεύτηκε με τον προφανή τρόπο -ότι δηλαδή ο νέος Πρόεδρος της Κομισιόν κινήθηκε «προς τα αριστερά» από τις παραδοσιακές του θέσεις, σε μία προσπάθεια να εξασφαλίσει την εύνοια των Σοσιαλιστών, των οποίων την στήριξη χρειαζόταν για την εκλογή του. Οι τοποθετήσεις, τόσο του Μάρτιν Σουλτζ, του σοσιαλιστή προέδρου του Κοινοβουλίου, όσο και του επικεφαλής της ομάδας των σοσιαλιστών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Τζιάννι Πιτέλλα, επιβεβαίωσαν αυτή την ερμηνεία.
Ο κ. Γιούνκερ, ωστόσο, έκανε και ένα βήμα παραπάνω, με τις δύο του αναφορές στον Λούντβιχ Έρχαρντ, ο οποίος εισήγαγε στην πράξη την Κοινωνική Αγορά κατά τη διάρκεια της κατοχής της Γερμανίας από τους Συμμάχους μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η λογική της ενισχυμένης εποπτείας, της κοινωνικής προστασίας και του ενισχυμένου ρόλου των δημοσίων υπηρεσιών (ιδίως ως προς τις υποδομές) αποτελεί μια σημαντική ιστορική «παραπομπή» από τον κ. Γιούνκερ. Έχοντας αντικαταστήσει τον έλεγχο της αγοράς που είχαν επιβάλει οι Αμερικανοί στη μεταπολεμική Γερμανία, με μια ελεύθερη λειτουργία της αγοράς, ταυτόχρονα η λογική της «Κοινωνικής Αγοράς», ή του «Καπιταλισμού του Ρήνου», δεν έφτανε τόσο μακριά όσο ήθελαν οι υποστηρικτές της «Αυστριακής Σχολής». Με την αναφορά του στην Κοινωνική Αγορά και δη στον Έρχαρντ, ο Γιούνκερ κατάφερε ταυτόχρονα τρία πράγματα.
Πρώτο: επεξήγησε τη στροφή του προς τα «αριστερά», θέτοντάς τη μέσα σε ένα καλά διατυπωμένο και ολοκληρωμένο θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο μάλιστα είχε δείξει πως μπορεί να αντιμετωπίσει βασικά προβλήματα που αφορούσαν ιδίως στην ανεργία και στη νομισματική αβεβαιότητα. Με την αναφορά στην Κοινωνική Αγορά, ο κ. Γιούνκερ έδειξε πως η «στροφή στα αριστερά» δεν είναι ούτε στιγμιαία ούτε προσωρινή, αλλά βασίζεται σε μια ολοκληρωμένη θεώρηση της οικονομίας, σύμφωνα με την οποία η αγορά θα πρέπει να λειτουργεί χωρίς παρεμβάσεις και «παρενοχλήσεις» από το κράτος, την ώρα ωστόσο που οι κρατικές πολιτικές και επενδύσεις σε έργα τα οποία δεν μπορεί να ολοκληρώσει η αγορά από μόνη της, αποσκοπούν στην «ενθάρρυνση» συγκεκριμένων συμπεριφορών στην οικονομία. Με τον Καπιταλισμό του Ρήνου να λειτουργεί ως ρητό σημείο αναφοράς, ο κ. Γιούνκερ, έδωσε ένα σαφές στίγμα και απέτρεψε την όποια αβεβαιότητα μπορούσε να δημιουργηθεί σχετικά με τις τελικές του προθέσεις.
Δεύτερο: ο κ. Γιούνκερ έδωσε στον εαυτό το «pedigree» με την αναφορά στον Καπιταλισμό του Ρήνου. Η Κοινωνική Αγορά είναι συνώνυμο του Κόνραντ Αντενάουερ, o οποίος μάλιστα, είχε αντικαταστήσει (από το 1947) τον όρο που είχε αρχίσει να επικρατεί της «Χριστιανικής Αγοράς», με αυτόν της «Κοινωνικής Αγοράς». Η «ευλογία» του Αντενάουερ (και του παλαιού CDU) αποτελεί εχέγγυο για την «ταυτότητα» του οικονομικού μοντέλου που ήθελε να εισαγάγει ο κ. Γιούνκερ. Οι αναφορές του, πέρα από τον Έρχαρντ, στον Ντελόρ, τον Μιτεράν και τον Κολ, επιδίωξαν τον ίδιο στόχο. Πέρα από ιστορικοί ηγέτες, ο πρώτος είναι σημείο αναφοράς μιας ισχυρότερης Ε.Ε. (αν και πιο «αριστερός») από το «πρόγραμμα Γιούνκερ», ο δεύτερος είναι Σοσιαλιστής και ο τρίτος ενοποίησε τη Γερμανία.
Τρίτο: ο κ. Γιούνκερ προανήγγειλε πολλές αλλαγές στην πολιτική γραμμή της Ε.Ε. Αυτό που είχε γίνει σαφές, ήταν τα τελευταία χρόνια πως δεν υπήρχε κατεύθυνση στην οικονομική «πολιτική» της Ευρώπης -όχι μόνο της Ε.Ε. αλλά και των μεγαλύτερων κρατών-μελών, τα οποία λειτουργούσαν σπασμωδικά, αντιδρώντας στις εξελίξεις της κρίσης και αναζητώντας ad hoc λύσεις για τα προβλήματα που εξελίσσονταν ραγδαία. Θέτοντας ρητό σημείο αναφοράς, ο κ. Γιούνκερ έστειλε μήνυμα στις αγορές πως πλέον θα υπάρχει στρατηγική από τη δική του Κομισιόν.
2. Φεντεραλισμός για μία πιο μεγάλη και φιλόδοξη Ε.Ε.
«Η πολιτική μου ατζέντα θα εστιαστεί σε δέκα άξονες πολιτικής», σχολίασε στην ομιλία του... «Θα αφήσω άλλες πολιτικές στα χέρια των κρατών-μελών». Όπως και με την ευρύτερη οικονομική του πολιτική, ο κ. Γιούνκερ επιχειρεί να «επιστρέψει στα βασικά», υιοθετώντας ιστορικές αρχές της Ε.Ε., οι οποίες σιγά-σιγά εγκαταλείφθηκαν για να αντικατασταθούν από μία «καθημερινή διαχείριση» των αναγκών της Ένωσης. Με την αναφορά του, πως θέλει μία Ε.Ε. που «να είναι πιο μεγάλη και πιο φιλόδοξη» στα μεγάλα ζητήματα και «πιο μικρή και πιο μετριοπαθής, στα μικρά», ουσιαστικά ανακοίνωσε την επιστροφή στην αρχή της επικουρικότητας. Η στάση του κ. Γιούνκερ πως θέλει να ενισχύσει την Ε.Ε. στα θέματα τα οποία η Ένωση μπορεί να διαχειριστεί καλύτερα από τα κράτη-μέλη, αφήνοντας όμως στα υπόλοιπα θέματα ανέπαφη την κυριαρχία και την επιρροή των κρατών-μελών, αποτελεί άλλη μία αναφορά στις ιστορικές ρίζες της Ε.Ε. Γι’ αυτό και η ομιλία του, εκτός από παρέμβαση με έντονο κοινωνικό στίγμα, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως παρέμβαση που αποσκοπεί στην «επανίδρυση» των θεμελιωδών αρχών της Ε.Ε. Ιδίως μετά τη θητεία Μπαρόζο, η οποία άφησε στο περιθώριο τα ευρύτερα ερωτήματα σχετικά με τη φύση, το όραμα και την τελική μακροπρόθεσμη πορεία της Ε.Ε., η επιστροφή στις θεμελιώδεις αρχές που επιχείρησε με την ομιλία του ο Γιούνκερ, είναι ξεκάθαρο πως αποσκοπεί στην εκ νέου ώθηση του ευρωπαϊκού προγράμματος. Ο νέος πρόεδρος της Κομισιόν δεν μπορεί να κρύψει την ελπίδα του πως θα συγκαταλέγεται, στο τέλος της θητείας του, ανάμεσα στους μεγάλους ιστορικούς ηγέτες της Ευρώπης. Κάτι τέτοιο, φυσικά, θα μπορεί να κριθεί μόνο σε πέντε χρόνια.
Η Ε.Ε. θα κάνει μόνο εκείνα τα πράγματα που μπορούν να γίνουν καλύτερα και πιο αποτελεσματικά μέσα από τις Βρυξέλλες, παρά από τα κράτη-μέλη. Αυτή η στάση αντικατοπτρίζεται και στα άλλα του σχόλια, όπως την υποστήριξη του ευρώ, αλλά και από το γεγονός ότι οι 4 από τους 10 άξονες του, έχουν να κάνουν με την Εσωτερική Αγορά (οι άλλοι έχουν να κάνουν με τη δικαιοσύνη, τα θεμελιώδη δικαιώματα και τον ρόλο της Ε.Ε. στον κόσμο). Με αυτόν τον τρόπο, ο κ. Γιούνκερ επιχείρησε να ισορροπήσει μεταξύ των κρατών-μελών που φοβούνται πως έχει φεντεραλιστικές διαθέσεις (Βρετανοί, Ούγγροι, Βαλτικοί κ.λπ.) και εκείνων που θέλουν να δουν ενισχυμένο ρόλο για την Ε.Ε. (Γερμανοί, Ολλανδοί, κ.λπ.). Στο δεύτερο γκρουπ, πάντως, επικρατεί έντονη ανησυχία πως η τάση του κ. Γιούνκερ μπορεί να μειώσει τον ρόλο των εθνικών αρχών. Έτσι, με την τοποθέτησή του, ικανοποιούνται όλοι.
Στο ίδιο πλαίσιο εμπίπτει και η αναφορά του στην παύση των διευρύνσεων, ένα θέμα που σαφώς αφορά και την Κύπρο, καθώς επηρεάζει άμεσα την Τουρκία και επομένως το Κυπριακό.
3. Η πολλαπλή γεωμετρία
Απόλυτα σχετική με την πιο πάνω διαπίστωση είναι και η εισαγωγή της λογικής της «πολλαπλής γεωμετρίας» στην παρέμβαση Γιούνκερ. Έστω και από την πίσω πόρτα, η πρόθεσή του να προχωρήσει με μία Ευρώπη πολλαπλών ταχυτήτων δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς το πολιτικό πλαίσιο που επικρατεί γύρω από την εκλογή του (βλ. Βρετανία). Η αναφορά του κ. Γιούνκερ στην Κοινοτική Μέθοδο, η οποία βασίζεται στο μονοπώλιο της Κομισιόν στην εισαγωγή νέων Οδηγιών και Κανονισμών, στον ενισχυμένο ρόλο του Κοινοβουλίου αλλά και στην ενισχυμένη εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Δικαίου από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, αποτελεί σαφή τοποθέτηση πως η τάση που επικρατεί, με την οποία το Συμβούλιο αποφασίζει ομόφωνα και λειτουργεί ως κυρίαρχος παίκτης στην εισαγωγή πολιτικών αποφάσεων, θα υποβαθμιστεί. Σημαντική παράμετρος της Κοινοτικής Μεθόδου, είναι η υποβάθμιση των ομόφωνων αποφάσεων –γεγονός που, αν πετύχει, θα οδηγήσει σε ευκολότερες αποφάσεις, οι οποίες ωστόσο θα αφήνουν ορισμένα κράτη-μέλη δυσαρεστημένα.
Πέρα από το γεγονός ότι και αυτή η πρόθεση του κ. Γιούνκερ –αν τα καταφέρει– θα αποτελέσει «επιστροφή στα βασικά» για την Ε.Ε., αποτελεί και σημαντικό στοιχείο στις προθέσεις του: Ενισχυμένη Κομισιόν και Κοινοβούλιο, αλλά με κράτη-μέλη που θα μπορούν, αν το θέλουν, να «μένουν έξω» από τις εξελίξεις. Αυτή η διάθεση του κ. Γιούνκερ έγινε σαφής και με την αναφορά του στις ταχύτητες της Ευρώπης: «Δεν είναι ανάγκη να προχωρούμε όλοι με την ίδια ταχύτητα», σχολίασε, τονίζοντας επίσης πως η Συνθήκη επιτρέπει μια τέτοια εξέλιξη. Πρόκειται για μια σημαντική τοποθέτηση, η οποία θα ενισχύσει την τάση προς μια Ευρώπη «πολλαπλών ταχυτήτων» (ή «πολλαπλής γεωμετρίας»), στην οποία ο πυρήνας θα μπορεί να προχωρήσει με ευρύτερη και βαθύτερη συνεργασία, επιτρέποντας σε άλλα κράτη-μέλη να μείνουν εκτός της εμβάθυνσης, τουλάχιστον σε αρκετά θέματα πολιτικής. Το βέβαιο είναι πως αυτή η διάθεση μπορεί μεν να υπηρετεί την ιστορική πορεία της Ε.Ε. αλλά θα αντιμετωπίσει αντιστάσεις, όχι μόνο από τους Βρετανούς των οποίων η στάση θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό από το δημοψήφισμα στην Σκοτία, αλλά και σε άλλα, «παραδοσιακά» κράτη-μέλη όπως την Ολλανδία. Είναι δε σαφές πως κράτη όπως η Κύπρος θα πρέπει να λάβουν σαφείς αποφάσεις στρατηγικής, καθώς η δημιουργία ενός βαθύτερου πυρήνα με επίκεντρο τη Νομισματική Ένωση δείχνει πως αποτελεί πλέον αναπόφευκτη απαίτηση των δομών του διεθνούς συστήματος που δημιουργήθηκε στην ήπειρο.
Αξίζει να σημειωθεί πως σε όλη την ομιλία Γιούνκερ, και πέρα από το κοινωνικό της ύφος το οποίο σχολιάστηκε από τους περισσότερους των παρατηρητών, πολύ έντονη ήταν και η διάθεσή του να τονίσει τον ρόλο της Νομισματικής Ένωσης, η οποία όλα δείχνουν πως θα αποτελέσει το κέντρο βάρους της Ε.Ε. των επόμενων ετών, αντί να είναι απλώς ένας ακόμα πόλος εντός της Ένωσης.
Το γεγονός ότι επέμεινε σε μια πιο «πολιτική παρά τεχνοκρατική» στάση από πλευράς της Κομισιόν -αλλά και στις σχέσεις της Κομισιόν με το Κοινοβούλιο και εμμέσως και με το Συμβούλιο- λέει πολλά για αυτή τη διάθεση του νέου Προέδρου της Κομισιόν. Εκτός από την αναβάθμιση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που αυτό συνεπάγεται, η αναφορά του υπογραμμίζει και τη διάθεση που δείχνει σήμερα για μια πιο πολιτική Ευρώπη που θα λειτουργεί ως παγκόσμιος πόλος.
4. Με σημαντικό παγκόσμιο ρόλο
Τόσο οι αναφορές στο Σύμφωνο Ελεύθερου Εμπορίου (FTA) όσο και η ενίσχυση του παγκόσμιου ρολού της Ε.Ε. αποτελούν σημαντικό στοιχείο για τις πολιτικές διαθέσεις του κ. Γιούνκερ. Με δεδομένο πως θα δοθούν μάχες για τη θέση του επικεφαλής του Συμβουλίου αλλά και για τη νευραλγικής σημασίας θέση του επικεφαλής της Εξωτερικής Πολιτικής της Ε.Ε., οι αναφορές του κ. Γιούνκερ πρέπει να ερμηνεύονται με πολιτική διάθεση. Οι αναφορές του αποτελούν σαφές πολιτικό μήνυμα για συνεργασία, ιδίως από τη στιγμή που υπογράμμισε πως ο αντικαταστάτης της βαρόνης Άστον θα πρέπει να έχει στα χέρια του/της, όλα τα εργαλεία που χρειάζεται για να ασκήσει την εξωτερική πολιτική της Ε.Ε. Η συνεργασία αυτή θα πρέπει να βασιστεί σε μια ισορροπία την οποία ο νέος Πρόεδρος της Κομισιόν καλείται να εξεύρει, αν μπορεί: Από τη μία, η Βρετανία (και άλλα κράτη όπως Πολωνία, Βαλτικές χώρες και Ουγγαρία) φοβούνται την ευρωπαϊκή ενοποίηση σε όλα τα ζητήματα πολιτικής πέρα από την εσωτερική αγορά. Από την άλλη, πολλοί εξ αυτών (και δη οι «ανατολικοί») απαιτούν μια ισχυρή εξωτερική πολιτική με στρατιωτικές δυνατότητες, η οποία θα προσφέρει ασφάλεια από τον εξ ανατολών κίνδυνο που αισθάνονται.
Η λογική «και-μέσα-αλλά-και-έξω», ιδίως των Βρετανών, ενισχύει τη διάθεση για μία «Ευρώπη α λα καρτ», όπου τα κράτη-μέλη θα έχουν επιλογές ως προς το βάθος της συμμετοχής τους στην ολοκλήρωση. Από την άλλη, δεν υπάρχει διάθεση για μια Ευρώπη «μπουφέ», που ο καθένας θα «ψωνίζει» ελεύθερα ό,τι προτιμά από την πολιτική της Ε.Ε. Οι αναφορές Γιούνκερ στην ανάγκη για αναβάθμιση των στρατιωτικών δυνατοτήτων της Ε.Ε., ουσιαστικά θέτουν τη Βρετανία εντός παράλληλου, στρατιωτικού πυρήνα. Εξάλλου, θεωρείται απαραίτητη η συμμετοχή της για την επιτυχία της προσπάθειας για «ενοποιημένες δυνατότητες» στο πλαίσιο «μόνιμης δομημένης συνεργασίας».
Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκε και η αναφορά στις ΗΠΑ και τη δημιουργία Χώρου Ενοποιημένου Εμπορίου, όπου η τοποθέτηση Γιούνκερ ήταν σαφής, πως στόχος του είναι να προχωρήσει ο διάλογος και να ολοκληρωθεί η συμφωνία, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Αυτή, εξάλλου, είναι βασική ανάγκη και των δύο πλευρών του Ατλαντικού (όπως και η συνεργασία στα στρατιωτικής υφής θέματα) για αντιμετώπιση των κοινών απειλών, όπως την παγκοσμιοποίηση. Ωστόσο, η στάση Γιούνκερ ήταν επίσης σαφής, πως η συμφωνία θα πρέπει να ολοκληρωθεί χωρίς υποχωρήσεις από πλευράς της Ε.Ε. σε θέματα όπως την προστασία του καταναλωτή και τη δημόσια υγεία.
