Αν είναι κάτι που χαρακτηρίζει περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο το Κυπριακό, είναι οι κατά καιρούς χαμένες ευκαιρίες για επιστροφή της Αμμοχώστου. Η πόλη δεν ήταν στους αρχικούς σχεδιασμούς της Άγκυρας . Για το λόγο αυτό δεν προχώρησε σε εποικισμό των Βαρωσίων (ελληνικό τμήμα της πόλης), τα οποία χρησιμοποίησε επανειλημμένως ως διαπραγματευτικό χαρτί, αρχικά για άρση του εναντίον της εμπάργκο από την Αμερική και στη συνέχεια ώστε να επιτύχει το άνοιγμα του αεροδρομίου Λευκωσίας.
Το κλίμα συνομωσιών, το οποίο δεν ήταν άσχετο με τις νωπές τότε μνήμες του πραξικοπήματος και της εισβολής, αλλά και η λανθασμένη αντίληψη- ίσως και λόγω των συνεχόμενων ευκαιριών- ότι θα ακολουθούσαν και άλλες, μεγαλύτερες ευκαιρίες, αφαίρεσαν από την πολιτική ηγεσία την αναγκαία πολιτική ωριμότητα και διορατικότητα και την οδήγησαν στο να απορρίψει με χαρακτηριστική μάλιστα- σε κάποιες περιπτώσεις- ευκολία πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να είχαν οδηγήσει σε επιστροφή της πόλης.
Οι αναφορές σε «Αμμοχωστοποίηση του Κυπριακού» και «νομιμοποίηση των τετελεσμένων για 5 γειτονιές του Βαρωσιού» καταδεικνύουν το γεγονός ότι η περίπτωση της Αμμοχώστου, η οποία είχε, από τις πρώτες μέρες μετά την εισβολή, αποτελέσει ξεχωριστό κομμάτι του Κυπριακού, έτυχε διαχρονικά επιπόλαιης αντιμετώπισης. Κάποιος μπορεί να καταγράψει έξι συνολικά μεγάλες ανεκμετάλλευτες ευκαιρίες σε μια περίοδο τεσσάρων μόλις χρόνων (1978-81) για επιστροφή της Αμμοχώστου.
Αυτές τις ευκαιρίες ακολούθησαν και άλλες, κάποιες περισσότερο και κάποιες λιγότερο σημαντικές με αποτέλεσμα η Αμμόχωστος, από μια πόλη υπό επιστροφή να έχει σήμερα μετατραπεί σε μια πόλη φάντασμα.
1- Οι πρώτες τουρκικές προτάσεις (Απρίλιος 1978)
Τον Ιανουάριο του 1978, ο Μπουλέτ Ετζεβίτ αναλάμβανε εκ νέου την πρωθυπουργία της Τουρκίας, μετά την παραίτηση της κυβέρνησης εθνικιστικού μετώπου των Ντεμιρέλ, Έρμπακαν και Τουρκές. Η Άγκυρα δεχόταν τότε συνεχείς υποδείξεις για να προβεί σε ουσιαστικές κινήσεις στο Κυπριακό, με πρώτο την επιστροφή της Αμμοχώστου στους νόμιμους κατοίκους της. Για το λόγο αυτό, προχώρησε στις 13 Απριλίου, στην κατάθεση συγκεκριμένων προτάσεων στις οποίες σημείωνε την ετοιμότητα της να συναινέσει σε αναπροσαρμογή της γραμμής, ώστε η περιοχή μεταξύ των Νοτίων Βαρωσίων και Δερύνειας να περιέλθει στην ε/κ ζώνη.
Οι προτάσεις προνοούσαν αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων και από άλλες έξι περιοχές, που αποτελούσαν το 1% συνολικά του εδάφους, με τους Τούρκους να θεωρούν ως παραχώρηση και το 3% της νεκρής ζώνης. Η ε/κ πλευρά επισήμανε ότι οι πρόνοιες των προτάσεων παραβίαζαν την αρχή της «ενότητας του εδάφους» της συμφωνηθείσας ομοσπονδιακής δομής και πως η Αμμόχωστος περιτριγυρισμένη από τούρκικα εδάφη, θα αποτελούσε ένα εγκλωβισμένο ελληνικό χώρο ανάμεσα σε τουρκικές περιοχές. Χαρακτήρισε τις προτάσεις ασαφείς, υποστήριξε ότι ως στόχο είχαν την εκμετάλλευση των γνώσεων και ικανοτήτων των Ε/κ ιδιοκτητών, κάτω μάλιστα από συνθήκες αβεβαιότητας, ώστε να επωφεληθεί η τ/κ κοινότητα οικονομικά και τις απέρριψε. Η τουρκική πλευρά δεν επανήλθε με νέες προτάσεις και η συγκεκριμένη πρωτοβουλία σύντομα εγκαταλείφθηκε.
2- Η πρόταση του Ντενκτάς για τα Βαρώσια (Ιούλιος 1978)
Παραμονές που το Αμερικανικό Κογκρέσο θα συζητούσε το θέμα της άρσης του εμπάργκο για πώληση όπλων στην Τουρκία, ο Ραούφ Ντενκτάς, προκειμένου να διευκολύνει την επικείμενη απόφαση, σε ανοικτό - όπως το ονόμασε - μήνυμα στον Πρόεδρο Κυπριανού, προέβη σε «νέα προσφορά» στο θέμα των Βαρωσίων που θα ίσχυε σε περίπτωση που οι Ε/κ αποδέχονταν επανέναρξη των συνομιλιών (οι οποίες είχαν διακοπεί από τον Απρίλιο του 1977) επί όλων των θεμάτων που απασχολούσαν τις δύο κοινότητες. Ο Τ/κ ηγέτης αφού υιοθετούσε την έκθεση του Γ.Γ. Κουρτ Βάλντχαϊμ που ανέφερε ότι «έχει ωριμάσει ο καιρός για να αντιμετωπισθούν ορισμένες σημαντικές πτυχές του υπάρχοντος αδιεξόδου στο Εδαφικό… το καθεστώς της Αμμοχώστου μπορεί να προσφέρει μια ευκαιρία αυτού του είδους», εμφανιζόταν θετικός σε επιστροφή μέχρι και 35.000 προσφύγων στην περιοχή των Βαρωσίων κάτω από την προσωρινή εποπτεία των Η.Ε., υπό την προϋπόθεση ότι αυτή «θα λάμβανε υπ’ όψη την ασφάλεια της τ/κ κοινότητας».
Η πρόταση είχε συμπέσει με μια περίοδο όπου η κυβέρνηση, για λόγους που δεν ήταν άσχετοι με την πρόσφατη εισβολή, είχε επιδοθεί σ’ ένα κυνήγι μαγισσών και σεναρίων περί συνωμοσιών που ως σκοπό είχαν- σύμφωνα με κυβερνητικούς κύκλους- τον εξαναγκασμό της σε παραίτηση. Χαρακτηρίστηκε ως μια προσπάθεια από τ/κ πλευράς δημιουργίας εντυπώσεων ενόψει της συζήτησης στην Αμερικανική Γερουσία για άρση του εμπάργκο, και απερρίφθη. Ένα μήνα αργότερα, η Γερουσία ήρε το εμπάργκο, χωρίς επιστροφή της Αμμοχώστου.
3- Το Αμερικανοβρετανοκαναδικό Σχέδιο (Νοέμβριος 1978)
Η υπόσχεση του Τζίμι Κάρτερ για ουσιαστικότερη εμπλοκή της χώρας του στην προσπάθεια επίλυσης του Κυπριακού πήρε συγκεκριμένη μορφή τον Νοέμβριου του ίδιου χρόνου με την υποβολή ενός «πλαισίου ιδεών» που οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ετοιμάσει από κοινού με τη Μεγάλη Βρετανία και τον Καναδά. Η κίνηση αυτή, εντασσόταν στα πλαίσια των πρωτοβουλιών που η Αμερικανική κυβέρνηση είχε αναλάβει για ανόρθωση της νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ η οποία βρισκόταν μετά την εισβολή σε κατάσταση αποσύνθεσης, με τις σχέσεις Ελλάδας- Τουρκίας να βρίσκονται στο χειρότερο δυνατό σημείο, και την Ελλάδα να έχει αποχωρήσει από το στρατιωτικό σκέλος της συμμαχίας.
Στο σχέδιο υπήρχε συγκεκριμένη αναφορά στα Βαρώσια, βάσει της οποίας «τα μέρη των διακοινοτικών συνομιλιών» θα έπρεπε «να συνεργαστούν με τα Η.Ε. για τη ρύθμιση των όρων μίας σύντομης επανεγκατάστασης στην περιοχή». Σύμφωνα με το σημείο 12 του σχεδίου η επανεγκατάσταση των Βαρωσίων θα έπρεπε «να μονογραφεί ταυτόχρονα με την επανάληψη πλήρων διακοινοτικών διαπραγματεύσεων σε συνοπτική συμφωνία». Η επιστροφή του τμήματος των Βαρωσίων, δηλαδή, που θα τίθετο υπό τη διοίκηση των Η.Ε. και θα θεωρείτο προέκταση της ζώνης των Η.Ε., θα γινόταν αμέσως και ανεξαρτήτως της εξέλιξης που θα είχαν οι συνομιλίες. Δεν υπήρχε επίσης περιορισμός στον αριθμό των κατοίκων που θα μπορούσαν να επιστρέψουν. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο ήταν ότι εκείνοι που θα επέστρεφαν δεν θα υπόκειντο σε περαιτέρω μετακινήσεις χωρίς τη θέλησή τους. Αν οι διαπραγματεύσεις κατέληγαν σε αδιέξοδο, οι κάτοικοι που θα είχαν ήδη επιστρέψει θα μπορούσαν να παραμείνουν.
«Ήταν μια πολύ σημαντική ευκαιρία καθώς επρόκειτο για ένα σχέδιο που είχε τη στήριξη τριών σημαντικών δυνάμεων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Αμερικανοί είχαν διαβουλευθεί με την Τουρκία προτού αυτό τεθεί ενώπιών μας. Είχαν, άλλωστε, συναντήσει και τον Ντενκτάς όπως συνάντησαν και εμένα», δήλωσε στην «Κ» ο Νίκος Ρολάνδης, υπουργός Εξωτερικών τότε της κυβέρνησης Κυπριανού. Η ελληνική κυβέρνηση συμβούλεψε τον Πρόεδρο Κυπριανού να το διαπραγματευτεί, ενώ υπέρ της διαπραγμάτευσης του σχεδίου τάχθηκε και η αντιπολίτευση υπό τον Γλαύκο Κληρίδη. Το ΑΚΕΛ, που στήριζε τον Κυπριανού, ενώ αρχικώς φάνηκε να ευνοεί τη διαπραγμάτευση του, τελικώς τάχθηκε εναντίον επειδή δεν ήταν αρεστό στην ΕΣΣΔ, λόγω της αμερικανικής προέλευσης του. Έχοντας και την υποστήριξη του ΑΚΕΛ ο Κυπριανού, ο οποίος ευθύς εξαρχής εμφανιζόταν επιφυλακτικός έναντι του συγκεκριμένου σχεδίου, το απέρριψε, χωρίς να περιμένει την επίσημη τοποθέτηση της Άγκυρας.
4- Η Δεύτερη Συμφωνία Κορυφής (Μάιος 1979)
Μετά την απόρριψη του Αμερικανικού Σχεδίου, ο Γ.Γ. του ΟΗΕ Κουρτ Βάλντχαϊμ ανέλαβε να προετοιμάσει το έδαφος για επανέναρξη των διακοινοτικών συνομιλιών. Στο πλαίσιο αυτό, διεξήχθη στις 19 Μαΐου 1979 συνάντηση κορυφής μεταξύ Κυπριανού- Ντενκτάς, η οποία οδήγησε στη Συμφωνία των 10 Σημείων. Το πέμπτο σημείο της Συμφωνίας δημιούργησε νέες προσδοκίες για επιστροφή της Αμμοχώστου, καθώς ανέφερε ότι προτεραιότητα θα δινόταν «στην επίτευξη συμφωνίας για την επανεγκατάσταση της περιοχής υπό την αιγίδα των Η.Ε., ταυτόχρονα με την έναρξη μελέτης από τους συνομιλητές της συνταγματικής και της εδαφικής πτυχής μιας συνολικής συμφωνίας». Η συμφωνία για τα Βαρώσια θα εφαρμοζόταν «χωρίς να αναμένεται η έκβαση της συζήτησης για τις άλλες πτυχές του προβλήματος». Η Συμφωνία Κορυφής ήταν, σύμφωνα με τον δήμαρχο Αμμοχώστου Αλέξη Γαλανό, μια πολύ σημαντική ευκαιρία για την πλευρά μας.
«Δυστυχώς, όπως και στις περιπτώσεις των ψηφισμάτων 550 και 789 του Συμβουλίου Ασφαλείας, οι ενέργειες της πλευράς μας δεν ήταν αυτές που έπρεπε με αποτέλεσμα οι συγκεκριμένες ευκαιρίες να μείνουν ανεκμετάλλευτες». Οι συνομιλίες που άρχισαν στις 15 Ιουνίου 1979 διακόπηκαν 4 εβδομάδες αργότερα. Το νέο αδιέξοδο διήρκεσε 14 μήνες με τις δύο πλευρές να κατασπαταλούν το χρόνο τους σε εννοιολογικές διαμάχες, αμφισβητούμενες ερμηνείες λέξεων και εκ του σύνεγγυς συνομιλίες, καθώς ο Σπύρος Κυπριανού αρνείτο να συναντήσει τον Ραούφ Ντενκτάς, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο θα αποτελούσε αναγνώριση του ως πρόεδρου ανεξάρτητου κράτους (είχε προηγηθεί η ανακήρυξη «τουρκοκυπριακού κράτους»). Το ρήγμα στο οποίο είχαν μάλιστα οδηγηθεί οι δύο πλευρές ήταν τόσο βαθύ που κρίθηκε αναγκαία η επίσκεψη στην Κύπρο του βοηθού τότε Γ.Γ. των Η.Ε. Χαβιέ Πέρες ντε Κουεγιάρ για διαβούλευση με τις δύο πλευρές.
5- Νέες τουρκικές προτάσεις (Οκτώβριος 1980)
Στις 9 Αυγούστου του 1980 και αφού εν’ τω μεταξύ είχε επαναρχίσει ο διακοινοτικός διάλογος στην παρουσία του Αργεντινού διπλωμάτη Ούγκο Γκόμπι, ειδικού αντιπροσώπου του Βάλντχαϊμ, ο Τ/κ συνομιλητής, Σουλεϊμάν Ονάν, υπέβαλε νέες προτάσεις οι οποίες συνοδεύονταν και από χάρτη. Σύμφωνα με αυτές, οι Τ/κ ήταν έτοιμοι να παραχωρήσουν μέρος των Βαρωσίων και κάποιες άλλες περιοχές, που αποτελούσαν συνολικά το 2.6% των κατεχομένων, όπου θα μπορούσαν να επιστρέψουν 31.000 πρόσφυγες. Η περιοχή που θα επιστρέφετο θα αποστρατικοποιείτο και θα ετίθετο, μέχρι την επίτευξη συνολικής λύσης, υπό την προσωρινή διοίκηση μιας τριμελούς επιτροπής, η οποία θα αποτελείτο από ένα εκπρόσωπο του τουρκικού κρατιδίου, ένα εκπρόσωπο των κατοίκων της περιοχής και ένα της Ουνφικύπ.
Αρμόδια για την εφαρμογή των αποφάσεων και κανονισμών της επιτροπής θα ήταν η Ουνφικύπ, η οποία θα ήταν και η αποκλειστική υπεύθυνη για τις αστυνομικές λειτουργίες στην περιοχή. Δεν υπήρχαν περιορισμοί στο δικαίωμα επιστροφής, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό ήταν και το γεγονός ότι, αν και σημειωνόταν ότι οι ρυθμίσεις θα επανεξετάζονταν με το πέρας 5 χρόνων, δεν τίθετο θέμα απομάκρυνσης αυτών που θα είχαν ήδη επιστρέψει.
Οι προτάσεις αυτές δεν ικανοποίησαν την ε/κ πλευρά η οποία προσέβλεπε σε ρυθμίσεις όπως αυτές του Αμερικανοβρετανοκαναδικού σχεδίου που προνοούσαν για διακυβέρνηση της πόλης υπό την αιγίδα των Η.Ε. Η τουρκική πλευρά, όμως, μετά την άρση του εμπάργκο αλλά και την απόρριψη από μέρους της ε/κ πλευράς του Αμερικανικού Σχεδίου- που ως αποτέλεσμα είχε τη χαλάρωση των διεθνών πιέσεων έναντι της- δεν ήταν πλέον διατεθειμένη να προβεί σε τέτοιου εύρους παραχωρήσεις.
6- Μίνι-πακέτο για αεροδρόμιο και Αμμόχωστο (Μάιος 1981)
Την Άνοιξη του 1981 τα Η.Ε. υπέβαλαν πρόταση για επιστροφή της Αμμοχώστου με παράλληλη επαναλειτουργία του αεροδρομίου Λευκωσίας υπό την διοίκηση των Η.Ε. και χρησιμοποίηση του και από τις δύο κοινότητες. Για να ξεπεραστούν οι ανησυχίες της ε/κ πλευράς, τα Η.Ε. εισηγήθηκαν όπως υπογραφεί από μέρους της ένα έγγραφο με το οποίο θα δηλωνόταν η μη αναγνώριση οποιασδήποτε νομιμότητας (disclaimer) του τ/κ κρατιδίου. Γνωμάτευση για το συγκεκριμένο θέμα είχε δώσει και ο καθηγητής και συνήγορος της Κυπριακής Δημοκρατίας Ίαν Μπράουνλι ο οποίος και απεφάνθη ότι η προτεινόμενη διευθέτηση, «δεν αποτελεί αναγνώριση, ρητή ή συγκαλυμμένη, του τ/κ κρατιδίου». Παρόλα αυτά η πρόταση απερρίφθη και πάλι από την ε/κ πλευρά. Μετά και απ’ αυτή την αποτυχία, ο διεθνής παράγοντας άρχισε να επεξεργάζεται καινούργιους τρόπους προσέγγισης του Κυπριακού μελετώντας ιδέες συνολικής πλέον λύσης, με την Αμμόχωστο να καθίσταται αναπόσπαστο κομμάτι του Εδαφικού.
7- Τα Ενοποιημένα Έγγραφα (Ιανουάριος 1985)
Τον Ιανουάριο του 1985 ο Χαβιέ Πέρες ντε Κουεγιάρ ο οποίος διαδέχθηκε τον Κουρτ Βάλντχαϊμ στη θέση του Γ.Γ. του ΟΗΕ κατέθεσε σειρά ενοποιημένων εγγράφων με τα οποία προτείνετο μεταξύ άλλων να «τεθεί το Βαρώσι και έξι επιπρόσθετες περιοχές υπό την προσωρινή διοίκηση των Η.Ε. για επανεγκατάσταση των κατοίκων τους». Ο Ραούφ Ντενκτάς- μετά από παρεμβάσεις του Αμερικανού Προέδρου Ρίγκαν στον Τούρκο ομόλογο του Οζάλ- εμφανίστηκε σε συνάντηση υψηλού επιπέδου στη Νέα Υόρκη έτοιμος να υπογράψει τα έγγραφα ως είχαν. Ο Κυπριανού όμως, επέμεινε ότι θα έπρεπε να υπάρξει περαιτέρω διαπραγμάτευση ώστε να συμπληρωθούν κάποια κενά, με αποτέλεσμα οι συνομιλίες να καταλήξουν σε ναυάγιο. Με τον Κυπριανού, έντονα διαφώνησαν τόσο ο ΔΗΣΥ όσο και το ΑΚΕΛ που απεχώρησε από την κυβέρνηση. Τα αποτελέσματα των βουλευτικών τον ίδιο χρόνο έφεραν το ΔΗΚΟ δεύτερο κόμμα με μεγάλη αύξηση των ποσοστών του, κάτι που ενθάρρυνε τον Κυπριανού να προχωρήσει σε περαιτέρω σκλήρυνση των θέσεων του, με αποτέλεσμα να απορρίψει και την επόμενη προσπάθεια του Κουεγιάρ τον Απρίλιο του 1986.
Κι άλλες έξι υπαρκτές
δυνατότητες επιστροφής Οκτώβριος 1981 Τα Ηνωμένα Έθνη επί Βάλντχαϊμ παρουσιάζουν το Χάρτη Γκόμπι, στον οποίο για πρώτη φορά η Αμμόχωστος τοποθετείται υπό ε/κ διοίκηση. Ο χάρτης υιοθετείται από τον νέο Γ.Γ. των Η.Ε. Πέρες ντε Κουγιάρ και αποτελεί τη βάση της πρότασης του για το Εδαφικό στην Πρωτοβουλία των «Δειχτών» το 1983, η οποία όμως απορρίπτεται από την ε/κ πλευρά. Μάιος 1984 Το Συμβούλιο Ασφαλείας υιοθετεί ψήφισμα (550) βάσει του οποίου χαρακτηρίζει τις απόπειρες για εποικισμό οποιουδήποτε τμήματος των Βαρωσίων από άτομα, άλλα από τους κατοίκους τους, ως απαράδεκτες και ζητά τη μεταβίβαση της περιοχής αυτής στη διοίκηση των Ηνωμένων Εθνών. Το ψήφισμα αυτό δεν τυγχάνει της απαιτούμενης αξιοποίησης.
Αύγουστος 1992
Ο Γ.Γ. Μπούτρος Μπούτρος Γκάλι υποβάλλει μια «δέσμη ιδεών», βάσει των οποίων το Βαρώσι θα τεθεί υπό τη διοίκηση των Η.Ε. και θα ετοιμασθεί πρόγραμμα δράσης για απόδοση της πόλης στους νόμιμους κατοίκους της. Η εκλογή του Γλαύκου Κληρίδη, ο οποίος είχε στηριχθεί από δυνάμεις που δεν ευνοούσαν την αποδοχή του συγκεκριμένου σχεδίου, φέρνει το σταδιακό παραμερισμό των Ιδεών. Νοέμβριος 1992 Το Συμβούλιο Ασφαλείας εγκρίνει ψήφισμα (789) βάσει του οποίου η περιοχή που βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο της Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών θα πρέπει να επεκταθεί ώστε να συμπεριλάβει τα Βαρώσια. Ούτε αυτό το ψήφισμα αξιοποιείται σωστά.
Μάρτιος 1993
Σε έκθεση του ο Γ.Γ. εισηγείται αριθμό μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης, που είχαν συμπεριληφθεί στο ψήφισμα 789, μεταξύ των οποίων και την παράδοση στην Ειρηνευτική Δύναμη του περιφραγμένου τμήματος της Αμμοχώστου για επανεγκατάσταση των νόμιμων κατοίκων της, με αντάλλαγμα την επαναλειτουργία του αεροδρομίου Λευκωσίας και κατά τρόπο που να αποβαίνει προς όφελος και των δύο κοινοτήτων. Η αρχική απόρριψη τους από τον Ντενκτάς οδηγεί τα Η.Ε. στο να προβούν σε περαιτέρω παραχωρήσεις προς την τ/κ πλευρά. Ακολουθεί απόρριψη τους από τον Κληρίδη.
Απρίλιος του 2004
Η ε/κ κοινότητα απορρίπτει σε δημοψήφισμα το 5ο Σχέδιο του Γ.Γ. του ΟΗΕ Κόφι Ανάν στο οποίο προνοείται με σαφήνεια η επιστροφή των κατοίκων της Αμμοχώστου στις 10 Αυγούστου 2004. Η τ/κ κοινότητα το κάνει αποδεκτό.
www.kathimerini.com.cy
