Kathimerini.gr
H υπόθεση της Ειρήνης Μουρτζούκου, εκτός από το σοκ που έχει προκαλέσει, αναδεικνύει παθογένειες και θεσμικές ανεπάρκειες. Εφερε στο φως την προβληματική λειτουργία της ιατροδικαστικής υπηρεσίας της Πάτρας, τα κενά στους μηχανισμούς παρέμβασης που δεν ενεργοποιήθηκαν παρά την επαναληπτικότητα των θανάτων, αλλά και τον ρόλο των media που, όπως σημειώνουν οι ειδικοί, προσέγγισαν την υπόθεση «ως τηλεοπτικό αφήγημα ριάλιτι, με συνεχείς εμφανίσεις της υπόπτου».
Η είδηση θυσιάστηκε στον βωμό του ριάλιτι
Της Λίνας Γιάνναρου
Στην αρχή λέγεται ότι κάποιοι της υπόσχονταν δωρεάν διαμονή για να δεχθεί να εμφανιστεί στις εκπομπές τους. Αλλοι, ένα πιάτο φαγητό. Σταδιακά έφτασαν να της αγοράζουν ρούχα, τα οποία η ίδια ζητούσε γνωρίζοντας πόσο την είχαν ανάγκη, και να της κόβουν χαρτζιλίκι. Τέτοια η αγωνία να βγει στην εκπομπή τους και όχι στους «απέναντι». Κάπως έτσι η Ειρήνη Μουρτζούκου, η ύποπτη για κατά συρροήν δολοφονίες βρεφών, έφτασε να γίνει σχολιάστρια της υπόθεσης στην οποία εμπλεκόταν. Inception σε ζωντανή μετάδοση.
Σύμφωνα με την κλινική εγκληματολόγο Κέλλυ Ιωάννου, υπήρξε τηλεοπτική εργαλειοποίηση του εγκλήματος. «Δεν αντιμετωπίστηκε ως μια εξαιρετικά σοβαρή υπόθεση πολλαπλών ύποπτων δολοφονιών βρεφών, αλλά ως τηλεοπτικό αφήγημα ριάλιτι, με συνεχείς εμφανίσεις της υπόπτου, αναπαραγωγή φημών, παραθύρων, ειδικών και μη ειδικών, με στόχο όχι την πληροφόρηση, αλλά την πρόκληση συγκίνησης, φόβου και τελικά τηλεθέασης. Το κοινό δεν ενημερωνόταν· συμμετείχε σε ένα ιδιότυπο κοινωνικό πείραμα συναισθηματικής χειραγώγησης, όπου η φρίκη μετατρέπεται σε περιεχόμενο. H Ειρήνη Μουρτζούκου απέκτησε διαδικτυακή απήχηση και υποστηρικτές, ενώ μερίδα κοινού την αντιμετώπιζε ως τηλεοπτική περσόνα και όχι ως αντικείμενο έρευνας των Αρχών».
«Ποια είναι τα μηνύματα που περνάμε σε ένα ευρύτερο κοινό χωρίς τη γνώση να φιλτράρει την αφιλτράριστη πληροφορία;» σχολιάζει από την πλευρά της η διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ και επιστημονική υπεύθυνη του Crime and Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, Αγγελική Καρδαρά. «Δίνεται η εντύπωση κανονικοποίησης του εγκλήματος, ότι οποιοσδήποτε μπορεί ανενόχλητος να κάνει ό,τι θέλει και στη συνέχεια να “προβληθεί” από τα ΜΜΕ. Η υπέρμετρη προβολή επιπλέον μπορεί να οδηγήσει και σε πράξεις μιμητισμού, ένα σημείο στο οποίο οφείλουμε να δώσουμε προσοχή, ειδικά όταν δίνονται στη δημοσιότητα τόσο πολλά στοιχεία για τον τρόπο δράσης εγκληματιών».
Οπως επισημαίνει η κ. Ιωάννου, η τηλεοπτική υπερέκθεση μπορεί να επηρεάσει ακόμα και την έκβαση μιας υπόθεσης. «Καταστρέφει τεκμήρια, διαμορφώνει κοινή γνώμη, ενίοτε επηρεάζει μάρτυρες ή ακόμη και δικαστές – και μεταφέρει την ευθύνη της Δικαιοσύνης από το θεσμικό πλαίσιο στο κοινό. Αυτό είναι όχι μόνο επικίνδυνο, αλλά και βαθιά αντιδημοκρατικό». Το φαινόμενο διεθνώς αναγνωρίζεται ως trial by media, δηλαδή ανεπίσημη δημόσια «δίκη» μέσα από την τηλεόραση και τα social media. Διεθνώς έχουν υπάρξει πολλά τέτοια παραδείγματα, αναφέρει η κ. Ιωάννου: Στην Ιταλία, η Αμάντα Νοξ, Αμερικανίδα φοιτήτρια, κατηγορήθηκε το 2007 για τη δολοφονία της συγκατοίκου της. Τα μέσα την παρουσίασαν ως «μοιραία γυναίκα», εστιάζοντας στη σεξουαλικότητά της και όχι στα αποδεικτικά στοιχεία. Τελικά, μετά οκτώ χρόνια δικαστικής διαδρομής και φυλάκισης, αθωώθηκε οριστικά από το Ανώτατο Δικαστήριο της Ιταλίας. Στην Αυστραλία, η Λίντι Τσάμπερλεϊν καταδικάστηκε για τη δολοφονία της κόρης της το 1980, επειδή δεν έγινε πιστευτή όταν είπε πως το παιδί της το άρπαξε ένα άγριο ζώο. Τα ΜΜΕ τη χαρακτήρισαν ψυχρή και ύποπτη. Χρόνια αργότερα, βρέθηκαν στοιχεία που επιβεβαίωσαν την αρχική μαρτυρία της και αθωώθηκε πλήρως, με δημόσια συγγνώμη από το κράτος. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Νίκολα Μπούλι εξαφανίστηκε το 2023. Η κάλυψη από τα media ήταν τόσο έντονη (από απιστία μέχρι σκηνοθετημένη εξαφάνιση) που δημιούργησε κοινωνικό πανικό. Τελικά βρέθηκε πνιγμένη – επρόκειτο για δυστύχημα. «Κοινός παρονομαστής όλων αυτών των υποθέσεων είναι πως, είτε αθώοι είτε ύποπτοι, οι πρωταγωνιστές καταδικάστηκαν πρώτα από την κοινή γνώμη – διαμορφωμένη από τηλεοπτικά πάνελ και εικασίες, και όχι από δικαστικές αίθουσες». Σε κάθε περίπτωση, «δεν παίζουμε στο “big brother”, όπου το κοινό καλείται να ψηφίσει αν ο δράστης έχει καταλογισμό, αν πρέπει να μπει φυλακή», λέει η κ. Καρδαρά. «Θα πρέπει οι ρόλοι να είναι διακριτοί, γιατί η παρουσίαση του εγκλήματος σαν να είναι θέαμα, σαν να παρακολουθούμε μια τόσο σοβαρή υπόθεση πίσω από την κλειδαρότρυπα, μπορεί να έχει πολύ αρνητικές επιπτώσεις, σε πολλαπλά μάλιστα επίπεδα.
»Στη συγκεκριμένη υπόθεση, για παράδειγμα, είδαμε την “κατασκευή” μιας σίριαλ κίλερ, εφόσον φυσικά αποδειχθεί από το δικαστήριο η ενοχή της. Ηταν μόλις 14 ετών όταν φέρεται να προέβη στη διάπραξη ενός ειδεχθούς εγκλήματος σε βάρος της ίδιας της αδελφής της. Εάν είχαν γίνει όσα έπρεπε να γίνουν από τις Αρχές, ενδεχομένως να μη μιλούσαμε γι’ αυτή την εγκληματική πορεία. Κι όμως αφέθηκε χωρίς παρέμβαση, χωρίς καμία προσπάθεια να προστατευθεί το κοινωνικό σύνολο από τη δράση της. Διαπιστώνουμε –και μέσα από την ανάλυση άλλων υποθέσεων σε βάρος ανηλίκων– πόσο σημαντική είναι η έγκαιρη παρέμβαση, ώστε να μην έχουν τον χρόνο και τον χώρο αυτοί οι άνθρωποι να δράσουν σε βάρος της ανηλικότητας». Αυτή ήταν η κύρια «είδηση» στις δύο υποθέσεις που απασχόλησαν την επικαιρότητα το τελευταίο χρονικό διάστημα στη χώρα μας, πώς αφέθηκαν να δρουν ανενόχλητες για χρόνια. «Είναι απαραίτητο να ενισχυθεί το στοιχείο της πρόληψης και της έγκαιρης παρέμβασης όταν υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι ένα άτομο είναι επικίνδυνο».
Ασάφεια και καθυστερήσεις
Οπως λέει και η κ. Ιωάννου, η υπόθεση Μουρτζούκου δεν ανέδειξε μόνο παθογένειες στα media, αλλά και κρίσιμες θεσμικές ανεπάρκειες. «Παρά την επαναληπτικότητα των θανάτων, δεν ενεργοποιήθηκαν εγκαίρως οι προβλεπόμενοι μηχανισμοί παρέμβασης. Δεν εφαρμόστηκαν πρωτόκολλα ανάλυσης κινδύνου, ούτε διασταυρώθηκαν εγκαίρως ιατρικά και κοινωνικά δεδομένα. Σε άλλες χώρες, με έναν δεύτερο ή τρίτο ανεξήγητο θάνατο βρέφους ενεργοποιούνται άμεσα διατμηματικά κλιμάκια. Η διαφορετική αξιολόγηση περιστατικών από την Ιατροδικαστική Υπηρεσία Πατρών δημιούργησε ασάφεια, καθυστερήσεις και τελικά αμφισβήτηση της ίδιας της εγκυρότητας των πορισμάτων, ενώ οι διαρροές σε ΜΜΕ, αντί για επίσημες ενημερώσεις, και η απουσία ξεκάθαρης θέσης από τις αρμόδιες αρχές, δημιούργησαν κλίμα κοινωνικής ανασφάλειας και ενίσχυσαν την ανεξέλεγκτη ερμηνεία των γεγονότων από τα media».
Οι αστοχίες που την άφησαν στο απυρόβλητο και το ντόμινο εξελίξεων
Της Σοφίας Σπίγγου
Μετά την ομολογία της Ειρήνης Μουρτζούκου για τις δολοφονίες τεσσάρων παιδιών, τα κομμάτια του παζλ μπαίνουν σταδιακά στη θέση τους. Στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας, ωστόσο, βρίσκονται και οι ιατροδικαστές, αφού οι αστοχίες τους άφησαν την 25χρονη επί σειρά ετών στο απυρόβλητο. Η προβληματική λειτουργία της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Πάτρας, που δεν απασχολεί πρώτη φορά τη δημοσιότητα, αλλά και συγκεκριμένοι ιατροδικαστές μπήκαν στο κάδρο των ερευνών. Ηδη ο ιατροδικαστής Πατρών Ανδρέας Γκότσης και ο προϊστάμενος γραμματείας της υπηρεσίας, Σταύρος Αρβανιτάκης, τέθηκαν σε αναστολή καθηκόντων μετά τον έλεγχο που έγινε στην υπηρεσία από το υπουργείο Δικαιοσύνης, ενώ πλέον ο προβολέας στρέφεται στον προϊστάμενο της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Αθηνών Κωνσταντίνο Κούβαρη. Πρόκειται για τον ιατροδικαστή που εξέδωσε την έκθεση για το δεύτερο παιδί της κατηγορουμένης, τη Μαρία Φρειδερίκη, χαρακτηρίζοντας τον θάνατο του μωρού αιφνίδιο και αποδίδοντάς τον σε παθολογική αιτία, σημειώνοντας όμως ένα ιστορικό επιληψίας. Ωστόσο, στην ιστολογική εξέταση που υπογράφει ο παθολογοανατόμος Χρήστος Ευτυχιάδης, αν και δεν υπάρχει συμπέρασμα, γίνεται αναφορά σε εύρημα υποξίας στον θύμο αδένα και συμφόρηση σε ζωτικά όργανα του βρέφους όπως στον εγκέφαλο, στην καρδιά και στους πνεύμονες.
Ο ιατροδικαστής, με δεδομένη την απουσία άλλων νεκροψιακών – νεκροτομικών ευρημάτων, κατέληξε πως «δεν μπορεί να αποκλειστεί ή να αποδειχθεί το σύνδρομο αιφνίδιου θανάτου του νεογνού». Πληροφορίες της «Κ» αναφέρουν όμως ότι γνώριζε πως η Ειρήνη Μουρτζούκου έχει χάσει άλλο ένα παιδί, για τον θάνατο του οποίου μάλιστα δεν είχε τότε εκδοθεί η ιατροδικαστική έκθεση. Οταν έφυγε από τη ζωή στο Νοσοκομείο Παίδων το δεύτερο παιδί της 25χρονης, εκείνη επικαλούμενη κακή ψυχολογική κατάσταση δεν έδωσε κατάθεση στο Α.Τ. Αμπελοκήπων που είχε αναλάβει την υπόθεση. Οι αστυνομικοί, καθώς δεν υπήρχε κατάθεσή της, ζήτησαν τον φάκελό της από το Α.Τ. Κάτω Αχαΐας, το οποίο ενημέρωσε ότι είχε σχηματιστεί δικογραφία για θάνατο βρέφους της ένα χρόνο νωρίτερα. Αυτή η πληροφορία ενσωματώθηκε στον φάκελο με τον οποίο το Α.Τ. Αμπελοκήπων παρήγγειλε με την ένδειξη «κατεπείγον», όπως αναφέρει αρμόδια πηγή, την ιατροδικαστική εξέταση στην Ιατροδικαστική Υπηρεσία Αθηνών. Με λίγα λόγια, ο ιατροδικαστής φέρεται να είχε γνώση ότι η 25χρονη είχε χάσει κι άλλο παιδί, η έρευνα για τον θάνατο του οποίου ήταν σε εξέλιξη.
Εξονυχιστικός έλεγχος
Οι υποθέσεις Πισπιρίγκου και Μουρτζούκου ανέδειξαν τις παθογένειες, τις ελλείψεις και τα προβλήματα των ιατροδικαστικών υπηρεσιών, με αποτέλεσμα η βεντάλια της έρευνας των υποθέσεων που ενδέχεται να πρέπει να επανεξεταστούν να ανοίγει σε βάθος πενταετίας. Ηδη την περασμένη εβδομάδα στην Ιατροδικαστική Υπηρεσία Πάτρας εκτυλίχθηκαν σκηνές αστυνομικού μυθιστορήματος όταν τα στελέχη του υπουργείου Δικαιοσύνης έκαναν αιφνιδιαστικό έλεγχο. Σκοπός της επιχείρησης ήταν να συγκεντρωθούν όλες οι ιατροδικαστικές εκθέσεις που συντάχθηκαν από την 1η Ιανουαρίου 2020 μέχρι σήμερα – είτε αφορούν ζώντες είτε τεθνεώτες. Οι φάκελοι έχουν τελικό προορισμό το υπουργείο Δικαιοσύνης, όπου θα περάσουν από εξονυχιστικό έλεγχο υπό την επίβλεψη του γενικού διευθυντή της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας. Κάθε λέξη, κάθε εύρημα, θα εξεταστεί υπό νέο πρίσμα και ό,τι παραμένει θολό ή αμφισβητήσιμο θα διαβιβαστεί άμεσα στην Εισαγγελία για περαιτέρω διερεύνηση.
Η κινητοποίηση δεν ήρθε τυχαία. Ηταν απόρροια της απόφασης του υπουργού Δικαιοσύνης Γιώργου Φλωρίδη να αναστείλει τη λειτουργία της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Πάτρας, που θα ανοίξει ξανά τις πόρτες της τη Δευτέρα με δύο νέους ιατροδικαστές. Οπως αναφέρει στην «Κ» πηγή του υπουργείου Δικαιοσύνης, «το μοντέλο αυτό δεν θα ακολουθηθεί σε άλλες ιατροδικαστικές. Δεν είναι δυνατόν να αναστέλλεται η λειτουργία των υπηρεσιών, αλλά όπου υπάρχει καταγγελία θα εξετάζεται. Στην Πάτρα όμως εντοπίστηκε σοβαρή δυσλειτουργία που απαιτούσε άμεση αντιμετώπιση».
Οι τελευταίες εξελίξεις έχουν κάνει πολλούς πολίτες να αμφισβητούν τα αποτελέσματα ιατροδικαστικών εκθέσεων που έχουν παραλάβει. Οσες υποθέσεις κινήθηκαν σε γκρίζες ζώνες θεωρείται βέβαιο ότι θα ανοίξουν ξανά. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση θανάτου της Ειρήνης Λαγούδη που βρέθηκε νεκρή στη Λίμνη Τριχωνίδα τον Ιανουάριο του 2018. Η οικογένειά της έχει ήδη υποβάλει αίτημα επανεξέτασης του ιατροδικαστικού πορίσματος του Ανδρέα Γκότση –έχει τεθεί σε αναστολή καθηκόντων– που έδειχνε αυτοχειρία. Πρόκειται για τον ιατροδικαστή που συνέταξε τα πορίσματα σε δύο από τα τέσσερα βρέφη που ομολόγησε ότι δολοφόνησε η Ειρήνη Μουρτζούκου. Παράλληλα, έχει ήδη ανοίξει εισαγγελική έρευνα στην Πάτρα για διερεύνηση τέλεσης τυχόν ποινικών αδικημάτων από τους ιατροδικαστές της Υπηρεσίας Πατρών. Μάλιστα, εκτός από τα δημοσιεύματα και τις τηλεοπτικές αναφορές για την υπόθεση Μουρτζούκου, θα ερευνηθεί και η καταγγελία του προέδρου της ΠΟΕΔΗΝ Μιχάλη Γιαννάκου, που αφορά την εξέταση ανήλικης από τον ιατροδικαστή Πατρών Ανδρέα Γκότση.
Το κύρος της ιατροδικαστικής υπηρεσίας έχει τρωθεί, με το υπουργείο Δικαιοσύνης να έχει ήδη προχωρήσει σε κινήσεις για την αποκατάστασή του, αλλά και την αντιμετώπιση των ζητημάτων υποστελέχωσης και έλλειψης υλικοτεχνικής υποδομής. Με το νομοσχέδιο που ψηφίστηκε πρόσφατα, οι ιατροδικαστές αποκτούν ένα πληροφοριακό σύστημα που θα συνδυάζει προηγμένες τεχνολογίες ηλεκτρονικού υπολογιστή και τεχνητής νοημοσύνης, επιταχύνοντας το έργο τους. Παράλληλα, καθορίστηκε το ελάχιστο υποχρεωτικό περιεχόμενο για την ιατροδικαστική έκθεση, συστάθηκε τριμελής επιτροπή για την επαναξιολόγηση των ιατροδικαστικών εκθέσεων και οργανώθηκαν οι ιατροδικαστικές υπηρεσίες της χώρας σε δομή δημόσιας υπηρεσίας, υπαγόμενες στη νεοσυσταθείσα Γενική Διεύθυνση Ιατροδικαστικής στο υπουργείο Δικαιοσύνης.
