Πρόκειται για μία από τις πιο ανατριχιαστικές εικόνες του Ολοκαυτώματος: ένας ναζί στρατιώτης με γυαλιά στοχεύει με πιστόλι το κεφάλι ενός γονατισμένου άνδρα με κοστούμι. O άνδρας δείχνει παραδομένος μπροστά σε έναν λάκκο γεμάτο πτώματα.
Η φωτογραφία, τραβηγμένη στην Ουκρανία, ήταν γνωστή για δεκαετίες – λανθασμένα – ως «Ο τελευταίος Εβραίος στη Βίνιτσα».
Ο Γιούργκεν Ματέους, Γερμανός ιστορικός με έδρα τις ΗΠΑ, εργάστηκε επί σειρά ετών για να ενώσει τα κομμάτια του παζλ και, με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, είναι πλέον πεπεισμένος ότι έχει ταυτοποιήσει τον εκτελεστή.
Σύμφωνα με τα ευρήματά του, που δημοσίευσε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Zeitschrift für Geschichtswissenschaft (Περιοδικό Ιστορικών Σπουδών), η σφαγή διαπράχθηκε από τα SS στις 28 Ιουλίου 1941, πιθανότατα νωρίς το απόγευμα, στο φρούριο του Μπέρντιτσιβ.
Η πόλη αυτή υπήρξε επί αιώνες ζωντανό κέντρο εβραϊκής ζωής. Βρίσκεται 150 χλμ. νοτιοδυτικά του Κιέβου και περίπου 90 χλμ. βόρεια της Βίνιτσα, η οποία λανθασμένα θεωρούνταν για χρόνια ο τόπος της εκτέλεσης.
Το ναζιστικό τάγμα Einsatzgruppe C, μία από τις κινητές μονάδες που είχαν αναπτυχθεί στην κατεχόμενη Σοβιετική Eνωση, είχε ξεκινήσει εκκαθαρίσεις της περιοχής από «Εβραίους και αντάρτες» λίγες ημέρες πριν από την επίσκεψη του Αδόλφου Χίτλερ.
Ανάμεσά τους ήταν και ο Γιακόμπους Ονεν, καθηγητής Γαλλικών, Αγγλικών και Γυμναστικής, γεννημένος το 1906 στο γερμανικό χωριό Τίχελβαρφ, κοντά στα σύνορα με την Ολλανδία.
Ο Ματθαίους εξήγησε ότι χρειάστηκε μια «σταδιακή διαδικασία» παραδοσιακής έρευνας σε σκονισμένα αρχεία, τυχαίων ανακαλύψεων, συμβολής συναδέλφων αλλά και της πρωτοποριακής δουλειάς εθελοντών από την ομάδα ερευνητικής δημοσιογραφίας Bellingcat.
Η αρχική του έρευνα που δημοσιεύτηκε πέρυσι, του είχε επιτρέψει να αποκαλύψει σε μια ιστοσελίδα της Γερμανίας την ημερομηνία, τον τόπο και τη μονάδα που ενεπλάκη στη μαζική εκτέλεση.
Ενας αναγνώστης επικοινώνησε τότε μαζί του, λέγοντας ότι πίστευε –βάσει οικογενειακής αλληλογραφίας της εποχής– πως ο ένοπλος θα μπορούσε να είναι ο θείος της γυναίκας του, ο Γιακόμπους Ονεν.
Οι συγγενείς είχαν καταστρέψει τα γράμματα που έστελνε ο Ονεν από το ανατολικό μέτωπο τη δεκαετία του ’90. Ωστόσο, είχαν κρατήσει φωτογραφίες του, τις οποίες χρησιμοποίησαν οι εθελοντές της Bellingcat σε ανάλυση εικόνας με τεχνητή νοημοσύνη.
«Οι ειδικοί λένε ότι το γεγονός πως πρόκειται για ιστορική φωτογραφία κάνει πιο δύσκολο να φτάσουμε σε ταυτίσεις της τάξης του 98 ή 99,9%», τόνισε ο Ματέους.
Ωστόσο, η ισχυρή ομοιότητα, σε συνδυασμό με ένα βουνό έμμεσων στοιχείων, του έδωσαν την αξιοπιστία να προχωρήσει στη δημοσίευση.
«Τα ψηφιακά εργαλεία στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν αυξηθεί δραματικά στη χρήση, αλλά συνήθως για την επεξεργασία μαζικών δεδομένων, όχι τόσο για ποιοτική ανάλυση», σχολίασε. «Αυτό σαφώς δεν είναι το απόλυτο όπλο. Είναι ένα εργαλείο ανάμεσα σε πολλά. Ο ανθρώπινος παράγοντας παραμένει καθοριστικός».
Πηγή: Guardian
