Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η Δήμητρα Δημητρίου δρ Συγκριτικής Φιλολογίας, ΣΕΠ στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας παρουσιάζει στη στήλη μας «Σημειωματάριο» το βιβλίο της Κωνσταντίας Σωτηρίου «Πικρία Χώρα», το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκης. Η δρ Δημητρίου τονίζει ότι στο βιβλίο της «Πικρία χώρα» η συγγραφέας πέρα από τις έμφυλες και εθνικές έριδες υμνεί τη γυναικεία δημιουργικότητα, τη δύναμη της μητρότητας, παρουσιάζει την έννοια της ενοχής και της αμαρτίας, κάνοντας τρόπον τινά μια ανθρώπινη κατάθεση στο πανανθρώπινο δικαίωμα της ταφής του νεκρού, «που κορυφούται στην τραγική αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας».
«Η συγγραφέας του ‘Πικρία χώρα’ δεν χρειάζεται συστάσεις. Mετά από σειρά βραβείων και διακρίσεων σε πανελλαδικό επίπεδο, η μεγαλύτερη καταξίωση για την ίδια και για τη χώρα μας ήρθε με τη βράβευσή της ως περιφερειακής νικήτριας Ευρώπης και Καναδά, έπειτα με το Βραβείο Διηγήματος της Κοινοπολιτείας 2019, ενός από τους σημαντικότερους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς στον κόσμο. Η ‘Πικρία χώρα’, μαζί με τα προηγούμενα βιβλία της Σωτηρίου, ‘Η Αϊσέ πάει διακοπές’ (2015) και ‘Φωνές από χώμα’ (2017), αποτελεί την κορύφωση μιας πεζογραφικής τριλογίας, στην οποία η συγγραφέας θέτει στο επίκεντρο ζητήματα της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας, με έμφαση στη διακοινοτική πτυχή του Κυπριακού προβλήματος. Η Σωτηρίου, εντούτοις, κομίζει μια εντελώς νέα οπτική στη λογοτεχνία που καταπιάνεται με την κυπριακή τραγωδία, με το σκηνικό της εθνικής συμφοράς να προσλαμβάνει μια έμφυλη, αλλά και φεμινιστική διάσταση, κάτι που στην Κύπρο έχουμε να συναντήσουμε από την εποχή του β΄ φεμινιστικού κύματος (δεκαετία του ’70) και την πολύ ξεχωριστή παρουσία στα γράμματά μας της Έλενας Τουμαζή - Ρεμπελίνας.
Η πλοκή της ‘Πικρίας χώρας’ στρέφεται γύρω από την τελευταία νύχτα της Σπασούλας, η οποία συγκεντρώνει γύρω της έναν σύγχρονο Χορό γυναικών που συναθροίζονται για να την κατευοδώσουν στον άλλο κόσμο. Μέσα από ποικίλες αναλήψεις, προλήψεις, όνειρα, θρύλους, παραμύθια, συνταγές, δοξασίες και έθιμα θανάτου πανάρχαια, φωτίζονται παράπλευρα περιστατικά και αποσιωποιημένες πτυχές της κυπριακής τραγωδίας, με φόντο, κυρίως, το δράμα των αγνοουμένων και των συγγενών τους, αλλά και με νύξεις ή σαφείς πολιτικές αιχμές γύρω από γεγονότα που ταλάνισαν τον τόπο, όπως το Πραξικόπημα, η Εισβολή και οι διακοινοτικές ταραχές του ’63.
Η υπαινικτική διασύνδεση του τίτλου με το Χρονικό του μεσαιωνικού χρονικογράφου Λεοντίου Μαχαιρά (‘Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η ποία λέγεται Κρόνακα, τουτέστιν Χρονικόν’), επιτρέπει ακριβώς στη συγγραφέα να δημιουργήσει μια ψευδοειδολογική σχέση με το είδος της ιστοριογραφίας, προκειμένου να εισαγάγει μια νέα αφήγηση της Ιστορίας μέσα από τη γυναικεία αφηγηματική οπτική. Η αφήγηση, ακριβώς, των γυναικών επιτρέπει στη Σωτηρίου να μεταξιώσει αισθητικά το είδος της προφορικής αφήγησης, αξιοποιώντας ένα πλούσιο διαλεκτικό και λαογραφικό απόθεμα, αλλά και διακειμενικές αναφορές που εκτείνονται από το κυπριακό δημοτικό τραγούδι μέχρι και την αρχαία τραγική παράδοση. Ταυτόχρονα, αποδίδοντας στην προφορικότητα γυναικεία γενεαλογία, η Σωτηρίου επιχειρεί να κλονίσει όσα συγκροτούν τη συμβατική ή «έγκυρη» (ως αντρική) αφήγηση της Ιστορίας. Μέσα από ένα κατεξοχήν θηλυκό φαντασιακό, η συγγραφέας επαναδιαπραγματεύεται και επανεγγράφει το προσωπικό και το γυναικείο ως ιστορικό και ως πολιτικό.
Στην ‘Πικρία χώρα’ αναγνωρίζουμε, ακόμα, πάγια στοιχεία του ύφους της συγγραφέα με κύριο χαρακτηριστικό την επανάληψη και ποικιλία σχημάτων πλεονασμού που έχουν κατοχυρώσει το δικό της αφηγηματικό στίγμα, μαζί με πολύ καλά δουλεμένες τεχνικές και εναλλαγή γλωσσικών κωδίκων, ήτοι ποικιλιών της ελληνικής (κοινής και διαλέκτου) με ερανίσματα της τουρκικής γλώσσας.
Το βιβλίο ξεχωρίζει, ακόμα, ως προς το μεταδιηγηματικό του επίπεδο, διά της παρεμβολής εμβόλιμων ιστοριών και εγκιβωτισμένων θαμιστικών αφηγήσεων, οι οποίες εισάγουν τη μεταφυσική και το τελετουργικό μέσα στη φυσική ροή της ιστορίας. Οι ιστορίες αυτές, άλλοτε ως αλληγορίες, κάποτε ως παράλληλα κείμενα, επεξηγηματικό συμπλήρωμα ή ερμηνευτικό κλειδί, ενίοτε δε περισσότερο στα πρώτα δύο βιβλία της τριλογίας εκπεφρασμένες στην κυπριακή διάλεκτο, εμβολιάζονται στην ‘Πικρία χώρα’ με στοιχεία του μαγικού ρεαλισμού μια παράδοση λατινοαμερικανικής προέλευσης χωρίς καθόλου, σημειωτέον, ερείσματα στην Κύπρο, που ανοικειώνουν συμβολικά το κείμενο, καθιστώντας το νοηματικά πληθωρικό και ισχυρό, σημειολογικά, στην αλληγορική του διάσταση.
Πάνω και πέρα από τις έμφυλες και εθνικές έριδες, η ‘Πικρία χώρα’ αποτελεί έναν ύμνο στη γυναικεία δημιουργικότητα, τη δύναμη της μητρότητας, σπουδή στην έννοια της ενοχής και της αμαρτίας, αλλά και μια ανθρώπινη κατάθεση στο πανανθρώπινο δικαίωμα της ταφής του νεκρού, δέσμευση εθιμικής τάξεως, επώδυνη όσο και αναγκαία ολοκλήρωση μια διαδικασίας πένθους, που κορυφούται στην τραγική αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας:
«Είναι, λέει, άνθρωποι που για πάντα χαθήκανε, υπάρχουν και αυτοί που ποτέ δεν βρεθήκανε, υπάρχουν αυτοί που δεν μπορούν να βρεθούν πια με τίποτε. [...] Σπασούλα, έτσι είναι, Σπασούλα, πες μας κι εσύ; Πες μου, Σπασούλα, υπάρχουν άνθρωποι που για πάντα χαθήκανε; Που δεν θα τους βρει ποτέ τους κανείς; Και πώς θα τους πουν τους χαμένους που χαθήκανε; Βρήκανε λέξεις για να πουν τους χαμένους που δεν βρίσκονται; Γίνεται να χαθούν, Σπασούλα, οι άνθρωποι δύο φορές; Έχουμε λέξεις να πούμε για αυτούς που δυο φορές χαθήκανε; Μίλα, Σπασούλα, πες μου κι εσύ.» (σ. 101-102)»
ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Παρουσίαση του βιβλίου την Πέμπτη, 13 Φεβρουαρίου, ώρα 6:30 μ.μ., στο Σολώνειον Κέντρον Βιβλίου. Το βιβλίο παρουσιάζουν οι Σταύρος Καραγιάννης (Αναπλ. καθ. Αγγλικής Φιλολογίας, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο) και Δήμητρα Δημητρίου (δρ Συγκριτικής Φιλολογίας, ΣΕΠ - Πανεπιστήμιο Λευκωσίας). Αποσπάσματα θα διαβάσει η ηθοποιός Πόπη Αβραάμ.
