Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η συγγραφέας Μαρία Α. Ιωάννου, καλλιτεχνική επιμελήτρια του διεθνούς διαθεματικού φεστιβάλ λογοτεχνίας Σαρδάμ, μιλάει στην «Κ» για τη δέκατη τρίτη έκδοσή του, που θα πραγματοποιηθεί από τις 25 έως τις 28 Σεπτεμβρίου, στο Παλιό Ξυδάδικο και στον Πολυχώρο Συνεργείο στη Λεμεσό, από την ομάδα aRttitude. Στην «Κ» μιλούν και τρεις από τους συμμετέχοντες λογοτέχνες, η Hlín Leifsdóttir, μια καταξιωμένη συγγραφέας, κλασική σοπράνο, ερμηνεύτρια προφορικού λόγου και διεπιστημονική καλλιτέχνις από την Ισλανδία, η Alev Adil, διεπιστημονική καλλιτέχνις, ποιήτρια και προπονήτρια, της οποίας το έργο εξερευνά τη μνήμη, τη μυθολογία, τον εκτοπισμό και την ενσωματωμένη εμπειρία του τραύματος, και ο Whodoes, βραβευμένος Αθηναίος συνθέτης και μουσικός που ειδικεύεται στην πειραματική, ηλεκτρονική και κινηματογραφική μουσική.
Δεν απευθύνεται μόνο στη λογοτεχνική κοινότητα
–Ποιο είναι το αποτύπωμα του φεστιβάλ στη λογοτεχνική σκηνή της Κύπρου, μετά από 12 διοργανώσεις;
–Περισσότερο σαν άγγιγμα το φαντάζομαι, σαν πέρασμα, σαν κάτι που διαπερνά και ενίοτε τσιγκλά, μια δύναμη που ταρακουνά για λίγο (ή πολύ) τη γραφή μας, τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα, τους εαυτούς μας. Αν μάζευα όλες αυτές τις συνομιλίες με ανθρώπους που βρέθηκαν στο Σαρδάμ, είτε ως θεατές είτε ως συμμετέχοντες, αν μάζευα όλες αυτές τις σκέψεις και λέξεις, πριν, μετά, κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, χρόνια μετά, σε ανύποπτο χρόνο, θα έγραφα βιβλίο. Το έγραψα, στην ουσία, αυτό το βιβλίο. Το γράφω κάθε χρόνο. Στο μυαλό μου. Το διαβάζω όποτε σκέφτομαι τα χρόνια που πέρασαν, τις μεταμορφώσεις μας, τις χαρές, τις προκλήσεις, τα γέλια, τα κλάματα, την τόλμη, την ελευθερία που νιώθω και νιώθουμε κάθε φορά σε αυτό το ιδιαίτερο και πυκνό φεστιβάλ, το διαβάζω κι όποτε σκέφτομαι αν θα υπάρξει επόμενο. Είναι απίστευτο. Κάθε φορά που γυρίζω σελίδα, αυτό ξαναξεκινά!
–Ποιους αφορά το Σαρδάμ, εκτός από τη λογοτεχνική κοινότητα;
–Το Σαρδάμ είναι ένα φεστιβάλ που πια δεν απευθύνεται μόνο στη λογοτεχνική κοινότητα. Έχει καταφέρει, λόγω της διαθεματικής του ταυτότητας, κι ίσως και λόγω του πειραματισμού και της φρεσκάδας του, να προσελκύσει και ανθρώπους από άλλες τέχνες, ακόμη και ανθρώπους που απλώς έχουν την περιέργεια να βιώσουν κάτι διαφορετικό. Νιώθω πως πάντα έχει κάτι για όλους και ταυτόχρονα κάτι για λίγους. Είναι σημείο συνάντησης συχνά αμφίρροπων δυνάμεων, κι όμως για κάποιον λόγο, που 13 χρόνια τώρα προσπαθώ να τον εξηγήσω, παραμένει ένα φεστιβάλ που εκπλήσσει, ανακουφίζει, προβληματίζει, ξενίζει, αφοπλίζει, φωτίζει, και ούτω καθεξής. Είναι ειλικρινές προς τον κόσμο, αληθινό, τσαλακώνεται. Κι όσο και να μας δυσκολεύει η αλήθεια, όσο και να μας ξεγυμνώνει, νομίζω τη χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ.
–Στη λογοτεχνία δεν πρέπει να πρωταγωνιστεί ο λόγος; Μήπως η συνύπαρξή του με την εικόνα και τον ήχο, τον κάνουν δευτεραγωνιστή;
–Στο Σαρδάμ ο λόγος και η περφόρμανς αναμετριούνται. Κάποτε βγαίνει το ένα νικητής, κάποτε το άλλο. Συχνά βιώνουμε κάτι πραγματικά υπέροχο, όταν τα δύο αυτά στοιχεία βρεθούν σε απόλυτη ισορροπία, δημιουργώντας κάτι ενιαίο, κάτι οργανικό. Δεν έχει να κάνει με το ποιο είναι πρώτο και ποιο δεύτερο, ούτε με το ποιο είναι πιο λογοτεχνικό. Είναι αυτό που είναι. Κάποτε ελαφρύ. Κάποτε βαρύ. Κάποτε πολύ λογοτεχνικό. Κάποτε κούκου. Κι είναι εντάξει να είναι αυτό που είναι. Να είναι, δηλαδή, τόσα πολλά μαζί, μακριά από δίπολα και βεβαιότητες. Ξεχάσαμε να παίζουμε, να δοκιμάζουμε, να εξερευνούμε. Νομίζω το Σαρδάμ μάς θυμίζει να μην παίρνουμε τους εαυτούς μας πολύ στα σοβαρά, είτε ως λογοτέχνες, είτε ως θεατές, είτε ως απλά άνθρωποι. Και κάποτε μας θυμίζει τη σοβαρότητα κάποιων πραγμάτων, προστάζοντάς μας να δράσουμε, να αντιδράσουμε, να αλλάξουμε για λίγο τον τρόπο αφήγησης του κόσμου, τον τρόπο που επέλεξαν άλλοι για μας.
–Στην εποχή της γρήγορης ανάγνωσης, και της τεχνητής γραφής… η θέση της λογοτεχνίας και κυρίως της μικρής φόρμας παραμένει η ίδια;
–Θα φανεί στην πορεία. Χθες ρώτησα το chatgpt αν θα πάει καλά και φέτος το Σαρδάμ. Και μου απάντησε πως δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον με βεβαιότητα. Ήθελα να του σπάσω το κεφάλι, που δεν έχει. Μετά ηρέμησα. Δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε όλα. Ούτε καν την ίδια τη γραφή. Μετά του έγραψα I love Sardam και μου απάντησε Τhat’s wonderful (με μπλε καρδούλα).
–Ποιος είναι ο συγγραφέας/περφόρμερ;
–Ο άνθρωπος που αντέχει να εκτεθεί όχι μόνο μέσα από τις λέξεις του αλλά μέσα και από το ίδιο του το σώμα, μέσα από τον πειραματισμό. Ένα πλάσμα ατρόμητο και επαναστατικό, με την καλή έννοια, χωρίς κραυγές και επιφωνήματα, εσωτερικής καύσης άνθρωπος, που επιλέγει να τα καίει όλα στη σκηνή. Ξέρω, ακούγεται ρομαντικό, σε λίγο θα εμφανιστεί μπροστά μας ολόκληρη η Γενιά των Μπιτ!
Hlín Leifsdóttir
Η ποίηση υπάρχει στα όρια της γλώσσας
–Τι κάνει την ποίηση μηχανισμό επιβίωσης;
–Η μητρική μου γλώσσα, η ισλανδική, περιέχει τη λέξη: «hljóð», μια λέξη που σημαίνει ταυτόχρονα ήχο και σιωπή. Μέσα σε αυτή τη λέξη, βρίσκουμε τη λέξη «ljóð», που σημαίνει ποίηση. Η ποίηση υπάρχει στα όρια της γλώσσας, όπου οι λέξεις συνήθως παύουν να υπάρχουν και δίνουν τη θέση τους στη μουσική και την τέχνη. Η γλώσσα μπορεί να γίνει φυλακή. Περιορίζει τις σκέψεις μας αλλά και μας βοηθά να τις εκφράσουμε. Όταν βγαίνουμε από αυτή τη φυλακή: η μουσική και η τέχνη συμβαίνουν. Αλλά η ποίηση είναι αυτή που μεταμορφώνει τη φυλακή από μέσα, η ομορφιά της μάλιστα τη μετατρέπει σε σπίτι, για λίγο. Δεν μπορούμε να απελευθερωθούμε από τον πολιτισμό και να επιστρέψουμε στη φύση. Οι κοινωνίες μας απειλούν τη φύση. Αν η γλώσσα μας δεν αγγίξει αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί, το «hljóð» και το «ljóð», τότε η γλώσσα των επιχειρήσεων, που δημιουργήθηκε από την απαίτηση για ταχύτητα, θα γεννήσει μια γλώσσα που βρίσκει το μόνο της συμπέρασμα στις ατομικές βόμβες.
–Κινδυνεύει η ποίηση στη νέα εποχή (ΤΝ)... Πώς βοηθάει τη λογοτεχνία ο εμπλουτισμός με ειδησεογραφικές μορφές;
–Η ποίηση είναι αυτό που συμβαίνει όταν η γλώσσα φτάνει στο τέλος της και όμως με κάποιο τρόπο συνεχίζει να υπάρχει αντί να εξαφανίζεται. Οι φυσικοί της σύντροφοι είναι η μουσική και η τέχνη, που κατοικούν στα όρια της γλώσσας, ως οχήματα για το ανείπωτο. Το γέλιο και το κλάμα ήταν οι πρώτες μελωδίες των ανθρώπων και, κατά κάποιο τρόπο, όλη η μουσική μας είναι μια επέκταση αυτών. Στην Κοπεγχάγη, υπάρχει ένα γλυπτό, φτιαγμένο από όπλα, λιωμένο και λυγισμένο σε καρδιά. Οι καταπιεστικές δυνάμεις χρησιμοποιούν τις λέξεις ως αλυσίδες καταπίεσης. Η ποίηση τις μετατρέπει σε εργαλεία απελευθέρωσης, παρόμοια με μουσικά όργανα, πινέλα ή ανθρώπινες φωνές που φωνάζουν χωρίς να αλυσοδένονται από λέξεις. Δημιουργεί παράθυρα εκεί που υπήρχαν τοίχοι. Στον πολυάσχολο και υπερβολικά διεγερμένο κόσμο μας, αυτή η εγκυμονούσα σιωπή που είναι η πηγή της ποίησης απειλείται. Σε τέτοιες εποχές, ο ρόλος των εικαστικών τεχνών και της μουσικής στο να φέρνουν την ποίηση σε ένα ευρύτερο κοινό είναι ανεκτίμητος.
WHODOES
Κάθε λέξη φέρει τους δικούς της κραδασμούς
–Πώς ένας μουσικός μεταμορφώνει τις λέξεις σε ήχο;
–Για μένα, η μετουσίωση των λέξεων σε ήχο ξεκινά από την παύση από αυτό που αφήνει πίσω της μια φράση. Ως μουσικός που κινείται ανάμεσα στην ηλεκτρονική, την πειραματική, την post-rock και την κλασική μουσική, προσπαθώ να ντύσω την ποίηση με ήχους που δεν συνοδεύουν απλώς το κείμενο, αλλά το ταξιδεύουν πέρα από αυτό. Δημιουργώ ηχοτοπία που συνομιλούν με τις λέξεις, σαν να είναι οι σκηνές μιας κινηματογραφικής ταινίας.
–Ήχος και λέξεις… βρίσκεται το ισοζύγιό τους;
–Η ισορροπία ανάμεσα στον ήχο και τον λόγο είναι πάντα ρευστή. Κάθε λέξη φέρει τους δικούς της κραδασμούς, οι οποίοι αλλάζουν ανάλογα με τον τρόπο εκφοράς του καθενός. Μερικές φορές η λέξη προχωρά μπροστά, άλλες ο ήχος την οδηγεί. Εκεί, στη συνάντησή τους, γεννιέται ένας τρίτος χώρος, μια νέα διάσταση όπου μουσική και ποίηση δημιουργούν μια νέα συναισθηματική και βιωματική εμπειρία.
Alev Adil
Η ποίηση μπορεί να είναι ένας τρόπος διαφυγής
–Πώς θα ορίζατε τη δύναμη της Ποίησης;
–Όταν βρίσκεται στο απόγειό της, μέσω της οικονομίας, της ζωντανής εικονογραφίας, της έντασης ή της καινοτομίας, η ποίηση έχει τη δύναμη να βραχυκυκλώσει τη λογική της γλώσσας και να μεταμορφώσει την πραγματικότητά κάποιου. Η ποίηση μπορεί να είναι μια συμπυκνωμένη γλώσσα, έτσι ώστε να μπορεί λαθραία να περνάει αλήθειες κάτω από το ραντάρ της ευπρέπειας και της συμβατικής σκέψης και να την παραδίδει αμετάφραστη από τα βάθη του ασυνείδητου. Φυσικά, η ποίηση μπορεί επίσης να είναι συμβατική, μπλα μπλα… βαρετή και κρατική προπαγάνδα! Αλλά τα έθνη-κράτη ενδιαφέρονται πάντα για τους εθνικούς κανόνες, τους ποιητές και τα βραβεία ακριβώς επειδή η ποίηση έχει δύναμη.
–Είναι ένας συγγραφέας-ερμηνευτής, ένας αφηγητής;
–Οι αφηγητές μπορούν να είναι ποιητές και οι ποιητές αφηγητές, αλλά υπάρχει μια διαφορά στην έμφαση. Ο αφηγητής μπορεί να είναι ποιητικός, αλλά το ενδιαφέρον του είναι να μεταφέρει μια αφήγηση. Ο ποιητής δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο παιχνίδι με τη γλώσσα για να δημιουργήσει μια οντολογική ένταση. Στη σύγχρονη ποιητική performance υπάρχουν τόσα πολλά διαφορετικά είδη, από τη ραπ, που χρησιμοποιεί επίσης τη μουσική μέχρι τον προφορικό λόγο, αλλά η performance poetry εκτείνεται πολύ πέρα από αυτό, μέσω της ηχητικής ποίησης, και της performance poetry που τείνει περισσότερο προς την performance art. Και εκεί μπορούμε να έχουμε μια μεγάλη απόκλιση μεταξύ του αφηγητή που δίνει έμφαση στο νόημα, ενώ ο ποιητής-ερμηνευτής μπορεί να δίνει έμφαση στην πρόκληση μιας διάθεσης.
Φυσικά, κάποιος μπορεί να είναι και τα δύο, αλλά ο ποιητής-ερμηνευτής μπορεί να ασχολείται με κάτι περισσότερο... πώς να το θέσω; Θέλω να πω σαμανιστικός, αλλά δεν υπονοώ ότι κάνουν απαραίτητα κυριολεκτικά ξόρκια, αλλά ότι ορισμένοι ποιητές-ερμηνευτές ενδιαφέρονται περισσότερο να παίξουν με τη μαγεία που μπορεί να δημιουργήσει η γλώσσα και τα εξωτερικά όρια αυτής παρά να αφηγηθούν μια ιστορία. Στην πραγματικότητα, η ποίηση μπορεί να είναι ένας τρόπος διαφυγής από τον ντετερμινισμό της αφήγησης, να φλερτάρει με τον χώρο πέρα από ή στα όρια του νοήματος.
Πληροφορίες
13ο διεθνές διαθεματικό φεστιβάλ λογοτεχνίας ΣΑΡΔΑΜ, 25 - 28 Σεπτεμβρίου, Λεμεσός.
*Το φεστιβάλ χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Πολιτισμός ΙΙ και το χορηγικό πρόγραμμα για Φεστιβάλ Τεχνών ΚΥΠΡΙΑ 2025
