Kathimerini.gr
Του ΗΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ*
Αξίζει κάποιος να θυμηθεί την Ελλάδα της πενταετίας 2010-2015 σαν να ήταν εξωτερικός παρατηρητής. Η χώρα είχε χάσει το ένα τέταρτο του εθνικού προϊόντος της, τα νοικοκυριά έχασαν κατά μέσον όρο το 40% των εισοδημάτων τους και σχεδόν ένας στους τρεις Ελληνες ήταν άνεργος. Μέσα σε πέντε χρόνια, από το 2010 μέχρι το 2015, άλλαξαν έξι πρωθυπουργοί και έντεκα κυβερνητικά σχήματα. Η οικονομική κρίση έγινε κρίση εμπιστοσύνης.
Η κρίση εμπιστοσύνης δεν άργησε να επηρεάσει τα μέσα ενημέρωσης. Το 2012, στο πιο βαθύ σκοτάδι της ύφεσης, μόνον οι μισοί από όσους εμπιστεύονταν τον Τύπο και την τηλεόραση τρία χρόνια πριν εξακολουθούσαν να το κάνουν. Αντιθέτως, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κέρδιζαν έδαφος. Το 2016, ένας στους τέσσερις Ελληνες χρήστες του Διαδικτύου δήλωνε ότι η κύρια πηγή ενημέρωσής του ήταν τα social media. Ηταν το υψηλότερο ποσοστό μεταξύ των 26 χωρών της έκθεσης για τις ψηφιακές ειδήσεις του ινστιτούτου Reuters και περισσότεροι από όσους δήλωναν ως κύρια πηγή ενημέρωσης την τηλεόραση και τον Τύπο μαζί.
Ομως, ο λόγος στα ελληνόφωνα social media μετά το 2012 άρχισε να παίρνει διαφορετική τροπή. Δεκάδες διαδικτυακές περσόνες, επώνυμες ή ανώνυμες, «μνημονιακές» ή «αντιμνημονιακές», σοβαρές και ασόβαρες, άρχισαν να διεκδικούν μέρος του δημόσιου λόγου. Το Τwitter και το Facebook γέμισαν σχόλια που καλούσαν σε «ψόφο» και στηρίζονταν σε απλουστευμένες αναλύσεις για σύνθετα ζητήματα οικονομικής πολιτικής ή και σε κανονικά ψέματα. Τα παραπάνω άρχισαν σταδιακά να επηρεάζουν και την πραγματική ζωή και να αναδεικνύουν ήρωες και συνθήματα. Στον κυβερνοχώρο έγινε το πρώτο κάλεσμα σε συγκέντρωση των «Αγανακτισμένων» στο Σύνταγμα το 2011.
Σταδιακά οι τόνοι ανέβαιναν ολοένα και περισσότερο, μέχρι το δημοψήφισμα του 2015, που ήταν, ούτως ή άλλως, η κορύφωση της εποχής της πόλωσης. Μια ενδιαφέρουσα ματιά στη δυναμική των social media εκείνη την περίοδο αποτελεί η μελέτη των Π. Αγαθάγγελου, Ι. Κατάκη, Λ. Ρόρη, Δ. Γουνόπουλου και Μπ. Ρίτσαρντς από τα Πανεπιστήμια Αθηνών, Λευκωσίας και Μπόρνμουθ, που δημοσιεύθηκε το 2017. Μετά την ανάλυση περίπου μισού εκατομμυρίου tweets, οι ερευνητές παρακολούθησαν τη διαδικτυακή συμπεριφορά των υποψηφίων των κομμάτων το 2015 και ταυτοποίησαν πολλούς πιστούς υποστηρικτές τους με αυτοματοποιημένο τρόπο.
Σύμφωνα με την έρευνα, μέσα στους τρεις μήνες πριν από τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 φαίνεται ξεκάθαρα ότι η ορμή του ΣΥΡΙΖΑ και των ΑΝΕΛ στον ψηφιακό κόσμο ήταν δυσανάλογη με εκείνη στον πραγματικό. Οι υποστηρικτές του ΣΥΡΙΖΑ έκαναν 28.000 αναρτήσεις, ενώ εκείνοι της Νέας Δημοκρατίας περίπου τις μισές, κάτι απολύτως αναντίστοιχο με την εκλογική διαφορά. Επιπλέον, οι υποστηρικτές των ΑΝΕΛ είχαν περίπου όσες αναρτήσεις είχαν και οι υποστηρικτές της Ν.Δ., παρότι το ποσοστό του κόμματος στις εκλογές ήταν στο 4,75%, δηλαδή περίπου έξι φορές χαμηλότερο από της Ν.Δ.
Επειτα, από λίγους μόνο μήνες, ωστόσο, μέχρι την περίοδο του δημοψηφίσματος και των εκλογών του Σεπτεμβρίου, η εικόνα είχε ανατραπεί. Οι φίλοι της Νέας Δημοκρατίας είχαν διπλασιάσει τη δραστηριότητά τους. Οι υποστηρικτές των ΑΝΕΛ είχαν εκτοξευθεί ακόμη ψηλότερα, στις 21.000 αναρτήσεις, παρόλο που εκλογικά έχασαν δυνάμεις. Παρότι ο ΣΥΡΙΖΑ υποστήριξε την επιλογή που επικράτησε στο δημοψήφισμα και κέρδισε τις εκλογές του Σεπτεμβρίου, φαίνεται ότι μετά το ρήγμα του καλοκαιριού του 2015 έχασε περίπου το 40% των διαδικτυακών υποστηρικτών του. Εντούτοις, εκείνοι που απέμειναν πιστοί στον ΣΥΡΙΖΑ «δούλεψαν υπερωρίες» και παρήγαν τον ίδιο όγκο αναρτήσεων με προηγουμένως.
Οπως φανερώνουν τα παραπάνω δεδομένα, η σφαίρα του Διαδικτύου είναι εξαιρετικά επιρρεπής σε ύποπτες ανατροπές που δεν δικαιολογούνται πάντοτε από πραγματικά γεγονότα ή από την αυτονόητη ελευθερία της έκφρασης. Με αφορμή τον αιφνίδιο θάνατο ενός διαχειριστή ανώνυμου προφίλ στο Τwitter που υποστήριζε τον ΣΥΡΙΖΑ, έγινε γνωστό ότι ο ίδιος άνθρωπος εργαζόταν σε γραφείο υπουργού του κόμματος. Αντίστοιχα, την ίδια περίοδο είχαν αποκαλυφθεί λογαριασμοί στο Τwitter που δημιουργήθηκαν μόνο για να αναμεταδίδουν μηνύματα ενός υπουργού της Ν.Δ. Μέχρι στιγμής, έχουν δημοσιευθεί μόνο ανώνυμες μαρτυρίες ανθρώπων που υποστηρίζουν ότι εργάστηκαν για κάποιο κόμμα και είχαν ως αντικείμενο τη δημιουργία ψεύτικων προφίλ που θα προωθούν τις θέσεις του. Και τα ίδια τα κόμματα, όμως, στις ανακοινώσεις τους συχνά κατηγορούν τους αντιπάλους τους για διασπορά προπαγάνδας μέσω του Διαδικτύου.
Η εμπειρία μέχρι στιγμής δείχνει ότι οι καμπάνιες παραπληροφόρησης και trolling στο Διαδίκτυο συνήθως πάνε μαζί με τις περιόδους κρίσης, όταν τα πνεύματα είναι ήδη οξυμένα και κάποιο μεγάλο σοκ έχει θολώσει την κρίση των ανθρώπων. Ασφαλώς, κανένας δεν μπορεί να απαντήσει εάν η κρίση φέρνει το trolling ή το αντίθετο. Ομως, η σχέση που έχουν μεταξύ τους φαίνεται ότι θρέφει και τα δύο. Η τοξική κουλτούρα του Διαδικτύου υποσκάπτει την εμπιστοσύνη και βαθαίνει την κρίση, η πιο βαθιά κρίση φέρνει ακόμη περισσότερο trolling, ώσπου τα πράγματα να φτάσουν σε ένα οριακό σημείο. Ενα τέτοιο σημείο φαίνεται ότι ήταν η πρόσφατη εισβολή στο Καπιτώλιο.
* Ο κ. Ηλίας Νικολαΐδης είναι δημοσιογράφος, senior editor του οργανισμού διαΝΕΟσις.
