Των Δρα ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΡΥΟΥ* και ΓΙΑΝΝΗ ΙΩΑΝΝΟΥ
Τον Νοέμβριο του 1956 οι προσπάθειες της Βρετανίας επικεντρώθηκαν στη διασφάλιση των στρατηγικών της συμφερόντων στο Σουέζ, εφόσον εκείνο το διάστημα κλιμακωνόταν η ομώνυμη Κρίση του Σουέζ στην Αίγυπτο. Εντούτοις, ο συνωστισμός βρετανικών στρατευμάτων στην Κύπρο, ενόψει της βρετανικής εισβολής στην Αίγυπτο (επιχείρηση «Musketeer»), παρείχε στο ένοπλο επαναστατικό κίνημα της Κύπρου, την ΕΟΚΑ, μια ξεκάθαρη ευκαιρία για ευκολότερο εντοπισμό στόχων. Όντως, λόγω των πολλών χτυπημάτων που δέχτηκε το βρετανικό αποικιακό καθεστώς από την ΕΟΚΑ, το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα έλαβε την ονομασία «Μαύρος Νοέμβριος». Μεταξύ της ένοπλης δράσης της επαναστατικής οργάνωσης εκείνη την περίοδο, σημαντική θέση καταλαμβάνει η ενέδρα στην «Ξεραρκάκαν», στις 12 Νοεμβρίου 1956, λόγω της σφοδρότητας με την οποία διεξήχθη, τη μεγάλη ισχύ πυρός που χρησιμοποιήθηκε, τον ατομικό οπλισμό των αγωνιστών της ΕΟΚΑ που συμμετείχαν –με επικεφαλής τον ήρωα Μάρκο Δράκο– και την προετοιμασία-διάταξή της σε τακτικό/επιχειρησιακό επίπεδο. Με αφορμή την επέτειο της 1ης Απριλίου, αναλύουμε τα γεγονότα της ενέδρας και μέσω του «small arms identification» αλλά και της χρήσης βρετανικών αρχειακών πηγών περιγράφουμε τη μάχη και τη χρήση οπλισμού –εκ μέρους μιας τυπικής ανταρτικής ομάδας της ΕΟΚΑ της περιόδου.
Η διάταξη της ομάδας Δράκου και του οπλισμού του στην τοποθεσία «Ξερακάρκαν» μέσα από σχέδιο των Βρετανών.
Τα γεγονότα
Η συλλογή πληροφοριών για την πιο πάνω ενέδρα μέσα από τον Τύπο της εποχής δεν προσφέρει πολλά. Η επίσημη ανακοίνωση του βρετανικού αποικιακού καθεστώτος στην Κύπρο ανέφερε, λακωνικά, ότι αυτοκινητοπομπή, αποτελούμενη από τρία στρατιωτικά οχήματα, έπεσε σε ενέδρα της ΕΟΚΑ, το πρωί της 12ης Νοεμβρίου 1956, επί της οδού Λεύκας-Πεδουλά. Οι βρετανικές απώλειες από την επιθετική ενέργεια της ΕΟΚΑ ήταν ο θάνατος ενός Βρετανού στρατιώτη και ο ελαφρύς τραυματισμός ακόμη τεσσάρων (βλ. εφημερίδες «Φιλελεύθερος», «Times of Cyprus» και «Έθνο»ς, 13 Νοεμβρίου 1956).
Συνεπακόλουθα, περισσότερες πληροφορίες για τα πιο πάνω γεγονότα αντλούνται από δευτερογενείς πηγές (Ελενίτσα Σεραφείμ-Λοΐζου, «Μάρκος Δράκος», Λευκωσία, 1997, Γεώργιος Γρίβας-Διγενής, «Χρονικόν Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-1959», Αθήνα, 1971), αλλά και από αρχειακό υλικό του Υπουργείου Πολέμου (War Office) που εντοπίστηκε στις συλλογές του βρετανικού κρατικού αρχείου (The National Archives). Από τις δύο πρώτες πηγές πληροφορούμαστε ότι για την υλοποίηση της ενέδρας υπήρξε συνεργασία μεταξύ των αντάρτικων ομάδων του Μάρκου Δράκου και του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη. Τα μέλη της ΕΟΚΑ έφθασαν στο σημείο της επιχείρησης, στην περιοχή «Ξεραρκάκαν» (κατά μήκος της οδού Πεδουλά προς Λεύκα), στις 9 Νοεμβρίου 1956. Έφεραν μαζί τους επαρκή ποσότητα εφοδίων και πόσιμου νερού για 15 μέρες.
Μετά από αναμονή τριών ημερών, στις 12 Νοεμβρίου 1956, γύρω στις 9 π.μ., στρατιωτική αυτοκινητοπομπή με μέλη του σκωτσέζικου συντάγματος Gordon Highlanders άρχισε να πλησιάζει το σημείο της ενέδρας. Με σύνθημα του Μάρκου Δράκου τα στρατιωτικά αυτοκίνητα βλήθηκαν με μεγάλη ισχύ πυρός. Το πρώτο στρατιωτικό αυτοκίνητο σταμάτησε λόγω του τραυματισμού του οδηγού του. Οι στρατιώτες πήραν θέσεις πέριξ του οχήματος και άρχισαν να ανταποδίδουν τα πυρά. Το ίδιο έπραξαν και οι συνάδελφοί τους στο δεύτερο όχημα. Λίγο αργότερα, το τρίτο αυτοκίνητο έκανε έναν ελιγμό, κατορθώνοντας να εξέλθει της ζώνης πυρός (killing zone) και να αποβιβάσει στρατιώτες στην άλλη στροφή του δρόμου. Σύντομα άρχισε η διαδικασία απαγκίστρωσης των μαχητών της ΕΟΚΑ: οι Μάρκος Δράκος, Τεύκρος Λοΐζου, Χρίστος Αποστόλου και Νεόφυτος Σοφοκλέους κάλυψαν τη διαφυγή των έξι άλλων συναγωνιστών τους. Στη συνέχεια αποχώρησαν –πάντα καλυπτόμενοι από φίλια πυρά– οι Χρίστος Αποστόλου και Νεόφυτος Σοφοκλέους και τέλος οι Μάρκος Δράκος και Τεύκρος Λοΐζου.
Κιβώτιο με κάλυκες 6.5 χλστ. της ιταλικής αραβίδας Carcano που χρησιμοποιήθηκαν στην ενέδρα της ομάδας του Μάρκου Δράκου.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η ενέδρα διήρκησε περίπου 15-20 λεπτά. Η διαφορά της σε σύγκριση με αντίστοιχες επιθέσεις του παρελθόντος ήταν ότι ενώ συνήθως οι αντάρτες εφάρμοζαν την τακτική του hit-and-run, στην προκειμένη περίπτωση παρέμειναν στις θέσεις τους, βάλλοντας εναντίον των αντιπάλων τους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η επιχείρηση να εξελιχθεί σε μάχη εκ του συστάδην.
Η βρετανική στρατιωτική αναφορά, που υποβλήθηκε για το εν λόγω γεγονός στο War Office, ενισχύει τις γνώσεις μας για το ανθρώπινο δυναμικό και τον οπλισμό του αποσπάσματος των Gordon Highlanders που υπέστησαν την επίθεση της ΕΟΚΑ (τμήμα της εν λόγω αναφοράς, αλλά όχι το σύνολό της, περιλαμβάνεται και στο βιβλίο της Ε. Σεραφείμ-Λοΐζου για τον Μάρκο Δράκο). Από ποσοτικής πλευράς, το ισοζύγιο δυνάμεων ήταν υπέρ των Gordon Highlanders: στα τρία αυτοκίνητα επέβαιναν συνολικά ένας υπολοχαγός, ένας λοχίας, δύο δεκανείς, ένας υποδεκανέας και 12 στρατιώτες, οι οποίοι διέθεταν τον φορητό οπλισμό τους (τυφέκια των 7.62 mm). Επιπρόσθετα, καθένα από τα δύο πρώτα οχήματα ενισχύονταν από ένα οπλοπολυβόλο. Το τρίτο αυτοκίνητο ήταν εξοπλισμένο με φορητό όλμο των δύο ιντσών, η χρήση του οποίου προσέλκυσε το κύριο βάρος του πυρός των μαχητών της ΕΟΚΑ. Αυτό, σύμφωνα με την άποψη που εξέφρασαν τα μέλη του στρατιωτικού αποσπάσματος, είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του χειριστή του (λοχίας Dow), αλλά ταυτόχρονα συνέβαλε στην αποφυγή μεγαλύτερων απωλειών.
Στο βρετανικό έγγραφο περιλαμβάνονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για το επιχειρησιακό πεδίο, η ορθή επιλογή του οποίου, σε συνδυασμό με το στοιχείο του αιφνιδιασμού λειτούργησε ιδιαίτερα θετικά για τους μαχητές της ΕΟΚΑ: η τοπογραφία του περιβάλλοντος (κατωφέρειες, δέντρα, βράχοι, βραχώδης κρημνός) καθιστούσε ιδιαίτερα δυσχερή την προσέγγιση των Gordon Highlanders επί των θέσεων της ενέδρας. Οι κύριες θέσεις των ανταρτών ήταν οκτώ, ενώ δύο άλλες κατασκευάστηκαν για να εξυπηρετούν δύο άνδρες έκαστη. Οι εν λόγω θέσεις μάχης ήταν κατασκευασμένες με πέτρες και χώμα και καμουφλαρισμένες με κλαδιά πεύκων και τοπική βλάστηση ώστε να παρέχουν κάλυψη και απόκρυψη. Όπως παρατηρεί ο συντάκτης της βρετανικής αναφοράς, η επιλογή του επιχειρησιακού πεδίου και των θέσεων μάχης υποδεικνύει άτομο με σημαντική πείρα σε ανάλογες επιχειρήσεις. Μάλιστα, παρόλο που οι αντάρτες άνοιξαν πυρ απ’ όλες τις θέσεις τους και η δράση διήρκεσε 15-20 λεπτά, μόνο δύο θέσεις κατέστη δυνατό να εντοπιστούν από το σύνολο των στρατιωτών που ανταπέδιδαν τα πυρά (εντοπίστηκαν οι θέσεις των Μάρκου Δράκου και Κώστα Λοΐζου). Τέλος, η σωστή αξιοποίηση της τοπογραφίας του περιβάλλοντος κατέστησε αδύνατη την εκτέλεση αντεπίθεσης από το στρατιωτικό απόσπασμα. Βέβαια, ρόλο στη λήψη της απόφασης αυτής διαδραμάτισαν και οι βρετανικές απώλειες, καθώς και η έλλειψη πυρομαχικών. Σχετικά με τις απώλειες των Gordon Highlanders, έχασε τη ζωή του ο λοχίας Alexander Michael Dow και τραυματίστηκαν ο υπολοχαγός Humphrey Maitland Bradshaw και οι στρατιώτες Edward Aiken, Alexander Symon, και Alexander Paxton.
Ο ήρωας του αγώνα της ΕΟΚΑ, Μάρκος Δράκος (1932-1957).
Διάταξη μάχης
Το πώς οι αγωνιστές εμπλέκουν τους Βρετανούς (σε αποστάσεις από 90 μ. η μεγαλύτερη μέχρι 50 μ. η εγγύτερη), πώς τοποθετούνται ως οκταμελής ομάδα σε μια απόσταση με τα δύο άκρα να καλύπτουν μια μεταξύ των περιοχή συνολικού μήκους 45 μ. και πώς τοποθετούν τον οπλισμό τους (οπλοπολυβόλο Bren σε υπερυψωμένη θέση, στο σημείο εισόδου της ενέδρας, τυφέκια σε θέσεις ακροβολιστών και αυτόματα υποπολυβόλα στο σημείο εγγύτερα της παράταξης των Βρετανών για μάχη εκ του συστάδην) καταδεικνύει όχι μόνο –για τα δεδομένα της ΕΟΚΑ– καλή προετοιμασία της ενέδρας αλλά και στοιχειώδη διαχείρισή της σε τακτικό επίπεδο σύγχρονης ομάδας μάχης. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως τα μέλη των Gordon Highlanders ήταν –όλοι– οπλισμένοι με σύγχρονα τυφέκια (battle rifles) FN (L1A1) των 7,62 χλστ. το σύγχρονο, δηλαδή, για την εποχή διαμέτρημα του ΝΑΤΟ στο οποίο μεταπήδησε ο βρετανικός στρατός, το 1954, χωρίς ωστόσο να αντικαταστήσει το σύνολο του ατομικού του οπλισμού και δη στη Κύπρο. Ήταν δηλαδή εξ ορισμού οπλισμένοι με πιο σύγχρονα και αποτελεσματικά όπλα.
*Ο Δρ Αντρέας Κάρυος είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μουσείου Αγώνος και διδάσκων στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Τι μας λένε τα όπλα;
Ο αριθμός των τεκμηρίων για τα υπό μελέτη γεγονότα ενισχύεται περαιτέρω από μια πρόσφατη ανακάλυψη: στο αρχείο του Μουσείου Αγώνος υπάρχουν κάλυκες που περισυλλέχθηκαν από τους Βρετανούς μετά το πέρας της ενέδρας που διεξήγαγε η ΕΟΚΑ. Επίσης, στο κουτί που βρίσκονται τοποθετημένοι οι κάλυκες, η βρετανική πλευρά σημειώνει ότι η επίθεση της ΕΟΚΑ οδήγησε στον θάνατο ενός λοχία και τεσσάρων στρατιωτών της μονάδας Gordon Highlanders (σ.σ. με τη φονική βολίδα των 6.5 χλστ. να συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή).
Η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή της καταγραφής της ενέδρας είναι τα στοιχεία που αντλούνται για τον ατομικό οπλισμό των ανταρτών η οποία περιλαμβάνει όπλο υποστήριξης (οπλοπολυβόλο), ατομικό οπλισμό με υποπολυβόλα και τυφέκια και αντιαρματικό στοιχείο –καθώς και υποστηρικτική ομάδα με λειόκαννα όπλα (κυνηγετικά) και χειροβομβίδες. Η τυποποίηση του οπλισμού της ανταρτοομάδας δείχνει αρκετά ποιοτικά στοιχεία για το πως πολεμάει η ΕΟΚΑ σε επίπεδο ομάδας-μάχης αλλά και τους περιορισμούς της ως προς την διοικητική επιμέλεια –με πανσπερμία οπλισμού διαφορετικής προέλευσης και διαμετρήματος.
Η ομάδα μάχης αποτελείται, συνολικά, από δύο υποομάδες:
● Στην πρώτη συμμετέχουν οι Μάρκος Δράκος (φέρει υποπολυβόλο Sten 9 χλστ.), Κώστας Λοΐζου με οπλοπολυβόλο Bren, .303 χλστ. και οι αγωνιστές Τεύκρος Λοΐζου και Νίκος Ιωάννου με υποπολυβόλα Thompson των 0.45 χλστ. Η εν λόγω ομάδα φέρει τον κύριο όγκο πυρός ωστόσο με τον περιορισμό του πως οι τρεις από τους τέσσερις αγωνιστές φέρουν όπλα που μεταξύ τους δεν είναι συμβατά σε ζήτημα αναχορηγίας πυρομαχικών
● Στη δεύτερη συμμετέχουν ο Πολύκαρπος Γιωργκάτζης με φορητό αντιαρματικό M1 «Bazooka», οι αγωνιστές Νεόφυτος Σοφοκλέους και Σάββας Ταλιαδώρος με ιταλικά τυφέκια (αραβίδες) Carcano των 6.5 χλστ. και οι αγωνιστές Χρίστος Αποστόλου, Αντώνης Κυριάκου κι Ανδρέας Καραΐσκος που φέρουν λειόκαννα, κυνηγετικά, τυφέκια και χειροβομβίδες. Η δεύτερη ομάδα φαίνεται πως προσανατολίζεται στο να πλήξει όχημα της αυτοκινητοπομπής, ενώ περιέχει και τυφεκιοφόρους σε ρόλο ακροβολιστών
Η καταγραφή του οπλισμού μάς προσφέρει δύο πολύτιμες πληροφορίες: Την ύπαρξη φορητού αντιαρματικού όπλου τύπου Bazooka, η οποία καταγράφεται και σε άλλες πηγές και παραπέμπει ως προς την προέλευσή της σε βρετανικό οπλισμό (οι Αμερικανοί είχαν δανείσει μεγάλο αριθμό τέτοιων όπλων στο Η.Β. μετά το 1943) που έλαβε ο ελληνικός στρατός κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου (1946-1949) και φυσικά στο ιταλικό τυφέκιο Carcano –λάφυρο του Ελληνοϊταλικού Πολέμου (1940-1941). Οι κάλυκες στο αρχείο του Μουσείου ΕΟΚΑ μας δείχνουν μάλιστα πως από τα ιταλικά τυφέκια ερίφθησαν συνολικά 19 σφαίρες. Επιβεβαιώνουν μάλιστα την προέλευση του οπλισμού από λάφυρα του Ελληνοϊταλικού Πολέμου μιας και η πλειοψηφία των καλύκων φέρει σφραγίδες SMI 927 (εργοστάσιο Societa Metallurgica Italiana της Φλωρεντίας, το 1927), που σημαίνει πως πρόκειται για κοινά πυρομαχικά του ιταλικού στρατού της περιόδου εισβολής της Ιταλίας στην Ελλάδα. Η βρετανική καταγραφή δείχνει πως το τυφέκιο Carcano ευθύνεται για τον τραυματισμό Βρετανών στρατιωτών εκείνο το πρωινό της 12ης Νοεμβρίου, ενώ η υποσημείωση πως επτά σφαίρες δεν πυροδοτήθηκαν δεικνύει πως πιθανές εμπλοκές των τυφεκίων στην εν λόγω ενέδρα ευθύνονται και λόγω της παλαιότητας των πυρομαχικών, κατασκευής του 1927, που από τα παγωμένα βουνά της Αλβανίας κατέληξαν στα ξερά αργάκια του Τροόδους.
