Kathimerini.gr
ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΤΟΠΑΛΗ
WILLIAM SHAKESPEARE
Ο βιασμός της Λουκρητίας
εισαγωγή-μετάφραση:
Λένια Ζαφειροπούλου,
εκδ. Gutenberg, σελ. 217
«Οι άνδρες, αφέντες ένοχοι, μέσα στην έπαρσή τους / Μισθώνουν τις αδύναμες γυναίκες στην ντροπή τους». Oταν η Λένια Ζαφειροπούλου ξεκίνησε να μεταφράζει το μεγάλο –σχεδόν 2.000 στίχων– ποίημα του Σαίξπηρ, με θέμα τον βιασμό μιας παντρεμένης αρχόντισσας από τον γιο του βασιλιά στην αρχαία Ρώμη, δεν μπορούσε βέβαια να γνωρίζει ότι οι συνθήκες κατά την ολοκλήρωση και δημοσίευση της μετάφρασης θα συνέπιπταν σατανικά με στοιχεία τόσο της μυθοπλασίας όσο και της εποχής της σύνθεσης του έργου από τον Σαίξπηρ. Χάρη σε αυτή τη σύμπτωση κρατάμε σήμερα στα χέρια μας ένα βιβλίο που είτε το θέλουμε είτε όχι θα το διαβάσουμε υπό το πρίσμα των εντυπώσεων του κινήματος #MeToo, που και στη χώρα μας ξέσπασε με καθυστέρηση αλλά και ένταση.
Παράλληλα, θα διαβάσουμε ένα μεγάλο σαιξπηρικό ποίημα που γράφτηκε πιθανότατα σε συνθήκες πανδημίας! Σημειώνει στην εισαγωγή της η Ζαφειροπούλου ότι ο Σαίξπηρ συνέθεσε το έργο «πιθανώς μεταξύ 1592 και 1594: Hταν οι χρονιές που η πανούκλα μάστιζε το Λονδίνο, τα θέατρα παρέμεναν κλειστά και ίσως η αριστοκρατία και οι αναγνώστες αποζητούσαν στα μακροσκελή ποιήματα την ψυχαγωγία των χαμένων παραστάσεων».
Η υπόθεση στηρίζεται σε έναν ρωμαϊκό θρύλο που θέλει το μοναρχικό πολίτευμα να καταργείται με αφορμή τον βιασμό της ωραίας και ενάρετης Λουκρητίας, συζύγου του στρατηγού Κολλατίνου, από τον γιο του βασιλιά Σέξτο Ταρκύνιο. Μετά τον βιασμό της η Λουκρητία αποφασίζει να μιλήσει ανοιχτά γι’ αυτόν στον πατέρα και στον σύζυγό της και αυτοκτονεί κατόπιν μπροστά τους.
H μετάφραση
Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια θα απολαύσουν ένα έργο σπάνιας ομορφιάς, χάρη στην καλά οργανωμένη διαμεσολάβηση που επιτελεί η Ζαφειροπούλου κατά τη μετάφραση, το εισαγωγικό σημείωμα και τον σχολιασμό. Ειδικά ως προς τη μετάφραση, έχει γίνει η ριψοκίνδυνη επιλογή να αποδοθεί το έργο στα ελληνικά με μέτρο και ομοιοκαταληξία, χωρίς να προδοθεί το περιεχόμενο. Πρόκειται για πείραμα που σπανίως πετυχαίνει ενώ δεν είναι και καθόλου βέβαιον ότι η απόδοση ενός παλαιού, ιδίως έμμετρου (η «Λουκρητία» είναι γραμμένη σε ιαμβικό πεντάμετρο) έργου στα ελληνικά, οφείλει να μετατρέπεται στις μέρες μας σε ένα επίσης έμμετρο παραδοσιακό ποίημα. Για να μην είναι βεβιασμένο το αποτέλεσμα, όπως δυστυχώς συμβαίνει συνήθως στις περιπτώσεις αυτές, αλλά και για να μη διαβάζουμε ένα ωραίο ποίημα, φευ του μεταφραστή ή της μεταφράστριας και όχι του συγγραφέα του πρωτοτύπου, όπως επίσης συνηθίζεται, χρειάζεται να ισορροπήσει κανείς σε μια κόψη. Απαιτείται ικανότητα, ωριμότητα και ταπεινότητα για να πετύχει κανείς αυτό που καταφέρνει εδώ η μεταφράστρια: ένα καλό ελληνικό ρυθμικό ποίημα, σε δεκαπεντασύλλαβο μα όχι στραμπουληγμένο, αφού κατά σημεία ξεφεύγει, που ομοιοκαταληκτεί αλλά όχι δουλικά.
Ισορροπημένα, ουσιώδη και απολαυστικά είναι τα σχόλια στους στίχους, ενώ η εισαγωγή είναι ένα υποδειγματικό σε έκταση και περιεχόμενο κριτικό σημείωμα (πραγματικά τόσο όσο!) για ένα σημαντικό έργο του Σαίξπηρ, που η Ζαφειροπούλου φαίνεται πλέον να τον γνωρίζει όσο λίγοι.
Γράφει, για παράδειγμα: «Υπάρχει όμως και κάτι πραγματικά επαναστατικό σ’ αυτό το ποίημα. Και αυτό είναι το βλέμμα του ποιητή πάνω στην ηρωίδα, βλέμμα που αγκαλιάζει ολόκληρο το γυναικείο γένος και συμμαχεί μαζί του με τρόπο απίθανα νεωτερικό». Υπάρχει, αναρωτιόμαστε, μεγάλος ποιητής, από τον Oμηρο μέχρι τις μέρες μας, που δεν προβαίνει σε ανάλογη «συμμαχία»; Ας δούμε μια στροφή όπου «μιλά» ο ποιητής – αφηγητής, ενώ ο βιασμός έχει συντελεστεί και η δραματική εξέλιξη κορυφώνεται: «Μάρμαρο των ανδρών ο νους, των γυναικών κερί: / Γι’ αυτό και παίρνει όποια μορφή το μάρμαρο του δείχνει. / Το ασθενές πιέζεται κι αλλόκοτη μορφή / Επάνω του τυπώνεται, βίας κι απάτης ίχνη. / Γι’ αυτό κανείς μας στις γυναίκες φταίξιμο ας μη ρίχνει: / Κανείς ποτέ του στο κερί δε θα ’ριχνε το κρίμα, / Γιατί τυπώσαν πάνω του του δαίμονα το σχήμα».
Αν δεν λαθεύω, συνηχεί η παιδοκτόνος Μαρία Φαρράρ του Μπρεχτ, γραμμένη αιώνες αργότερα. Ο Σαίξπηρ γνωρίζει καλά ποιος ασκεί την εξουσία, ποιος ευθύνεται για τη δυστυχία. Η Λουκρητία του είναι, όπως επισημαίνει η Ζαφειροπούλου, μια δεινή ρήτορας, που δεν καταφέρνει να μεταπείσει τον επίδοξο βιαστή. Μεγάλο όμως μέρος του έργου αφιερώνεται σε αυτή της την προσπάθεια, για την οποία η μεταφράστρια επισημαίνει: «…Κάτι άβολο και ακανθώδες υπονοεί ο ποιητής, βάζοντας τα πολύτιμα, αναγεννησιακά επιχειρήματα στο στόμα μιας γυναίκας που τελικά την αγνοούν και τη βιάζουν. Η πολιτική φιλοσοφία της Λουκρητίας ποδοπατείται μαζί με την εύθραυστη γυναικεία τιμή. Το άγουρο φως του ορθού λόγου είναι εξίσου ευάλωτο με μια αφρούρητη γυναικεία κρεβατοκάμαρα».
Πιο κάτω μας εξηγεί, δανειζόμενη μια σκέψη του επιμελητή των οξφορδιανών εκδόσεων του Σαίξπηρ καθηγητή Colin Burrow, πώς ο «αρσενικός κόσμος», «της σωματικής δύναμης, της αυθαιρεσίας, των ανεξέλεγκτων ορμών» του Ταρκύνιου «παρακμάζει» για να αναδυθεί ο θηλυκός κόσμος της Λουκρητίας που είναι και ο κόσμος του Σαίξπηρ, «ένας κόσμος κλειστού χώρου: ο κόσμος του λόγου, των συμβουλίων, των νόμων και των ηθικών μεγεθών».
Πρίαμος και Εκάβη
Πέραν αυτών, η ανάγνωση είναι εγγυημένη απόλαυση. Η αναζήτηση εκ μέρους της Λουκρητίας παρηγορητικών αρχετύπων την οδηγεί στον Πρίαμο και στην Εκάβη, όπως απεικονίζονται σε ζωγραφιά ή σε ταπισερί. Το ομηρικό έπος ζωντανεύει και κερδίζει με το μπόλι του Σαίξπηρ νέα, μακρά πνοή, στο όνομα όχι των νικητών αλλά των θυμάτων.
Προηγουμένως, η ανταλλαγή βλεμμάτων με τον δούλο-αγγελιοφόρο, που αναφλέγει με τρόπο παράλογο την ενοχή της, θα κάνει τους μοντέρνους φροϋδίζοντες συγγραφείς να ζηλέψουν: «Ο άξεστος δούλος υποκλίνεται στην εντολή της / Κι επίμονα κοιτάζοντάς την ξάφνου κοκκινίζει».
Η στιγμή, τέλος, που το όνομα του θύτη πνίγεται μέσα στον έμφοβο λαιμό του θύματος, κατά τη δημόσια εξομολόγηση, είναι απαράμιλλα σύγχρονη: «“Αυτός είναι-” αλλά η φτωχή η γλώσσα της κομπιάζει, / Καθυστερεί και πνίγεται, τις λέξεις της συγχύζει, / Aκαιρες παίρνει αναπνοές, πάθος τη βασανίζει».
