Του Απόστολου Κουρουπάκη
Το Βιβλιοτρόπιο στη Λεμεσό διοργανώνει λογοτεχνική βραδιά αφιερωμένη στην πρόσφατα εκλιπούσα Ήβη Μελεάγρου, με ομιλητές τους κριτικούς λογοτεχνίας Αλέξη Ζήρα και Άννα Αφεντουλίδου. Στην «Κ» μίλησε ο κ. Ζήρας για την «Ανατολική Μεσόγειο» της Μελεάγρου, καθώς και για τη λογοτεχνική της υπόστασης. Σημειώνει ότι τη συγγραφέα τη διέκρινε μια τόλμη όχι συνηθισμένη. «Τη λογοτεχνία δεν την έβλεπε σαν σταδιοδρομία, σαν μυστικοπάθεια, σαν ενασχόληση αυτοπροβολής, μα σαν προέκταση παρεμβατική», λέει ο Αλέξης Ζήρας για την Ήβη Μελεάγρου, η οποία όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο κ. Ζήρας ήταν μια απολύτως συνειδητή ακτιβίστρια του καιρού της, «Τη δυνάμωνε και την ενθουσίαζε η δράση».
–Κύριε Ζήρα, γιατί η Ήβη Μελεάγρου είναι σημαντική λογοτέχνις;
–Η Ήβη Μελεάγρου είναι σημαντική ως συγγραφέας, συγγραφέας της Κύπρου αλλά και συνάμα της ελληνικής γλώσσας, γιατί τη διέκρινε μια τόλμη όχι συνηθισμένη. Τη λογοτεχνία δεν την έβλεπε σαν σταδιοδρομία, σαν μυστικοπάθεια, σαν ενασχόληση αυτοπροβολής, μα σαν προέκταση παρεμβατική. Κάθετη, εστιάζοντας στο ψυχικό βάθος των προσώπων της, και οριζόντια, σαρώνοντας με δαιμονική ταχύτητα το πεδίο της ιστορίας, από το τώρα στο πριν και ανάποδα. Συνδύαζε πάντοτε τα δύο στοιχεία που ανέδειξαν οι λογοτέχνες της γενιάς της, των πρώτων χρόνων του μεταπολέμου, ποιητές και πεζογράφοι: την όσμωση της πολιτικής και της αισθητικής ηθικής. Τον ιδεώδη ορίζοντα του δίκαιου και του ωραίου. Αλλά και στην προσωπική της ζωή έτσι ήταν, ρηξικέλευθη, έτοιμη να δοκιμάσει τις αντοχές των ορίων. Αν η έννοια του ακτιβισμού δεν είχε υποστεί, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, μια γελοιογραφική παραμόρφωση, με τα πλήθη των παντοειδών «αγανακτισμένων» που κινούνταν και κινούνται από τα ψηφοθηρικά μαγειρεία, θα έλεγα ότι η Ήβη ήταν μια απολύτως συνειδητή ακτιβίστρια του καιρού της. Τη δυνάμωνε και την ενθουσίαζε η δράση. Σημαντική όμως υπήρξε και για έναν άλλο λόγο, ιδιαίτερης σημασίας για την τέχνη της: ήταν καινοτόμος. Το βλέμμα και η φαντασία της πήγαιναν διαρκώς στο επόμενο «άλλο», και με μια έννοια, το ότι κάποια στιγμή σταμάτησε, αρνούμενη μπροστά στο αδιέξοδο να επαναλάβει τον εαυτό της, μου θυμίζει έναν πολύ οικείο της ποιητή, τον Μανόλη Αναγνωστάκη, που και αυτός έπαψε να γράφει όταν κατάλαβε ότι δεν συντονιζόταν πλέον η εποχή τον είχε ξεπεράσει, όταν η φωνή της ποίησής του δεν είχε πια συλλογικό αντίλαλο.
–Η ενεργή εμπλοκή της στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα πόσο νομίζετε ότι επηρέασε τη λογοτεχνική της παραγωγή;
–Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι την επηρέασε. Άλλωστε, η ίδια ορίζει ως βασικό συγγραφικό μέλημά της το να «επιδίδεται στην ανάλυση και προδιαγραφή των αρνητικών μελλοντικών εξελίξεων του ιστορικού γίγνεσθαι τόσο πάνω στο άτομο όσο και στο κοινωνικό σύνολο». Δηλαδή η πολιτική φαντασία αποτελεί πυρηνικό στοιχείο στα μυθιστορήματα, αλλά και στα περισσότερα από τα άλλα πεζά της. Ωστόσο, δεν ταύτισε ποτέ τις δύο όμορες περιοχές που ανέκαθεν την ενδιέφεραν, την πολιτικοϊστορική και τη λογοτεχνική. Ήταν το ίδιο σαφής ως προς τα όρια που διαχώριζαν την ιστορική πραγμάτευση από την αναπαράσταση μιας εποχής μέσω της μυθοπλασίας. Μεταφέρω τα λόγια της: «Ο μυθιστοριογράφος δεν είναι ιστορικός, γι’ αυτό και η ιστορική πιστότητα είναι γι’ αυτόν δευτερεύουσα στη δομή του έργου του». Παραμένει «εξερευνητής της ανθρώπινης ύπαρξης».
Το εξώφυλλο της «Ανατολικής Μεσογείου», από τις εκδόσεις Αρμίδα
–Τι κάνει την «Ανατολική Μεσόγειο» έργο τομή στην κυπριακή μυθιστοριογραφία;
–Να σημειώσω εδώ, λίγο σύντομα, ότι η «Ανατολική Μεσόγειος» δεν είναι ο πρώτος εν γένει σταθμός της κυπριακής μυθιστοριογραφίας. Κατά τη γνώμη μου προηγείται «Ο Άγνωστος» (1944) του Νίκου Βραχίμη, ένα εκτενές πεζό με καθ’ όλα πρωτοποριακή αφηγηματική τεχνική που η πρώιμη παρουσία του στα κυπριακά γράμματα, χωρίς άλλη «συντροφιά», δείχνει γενικότερα την έλλειψη ευνοϊκών συνθηκών για την λογοτεχνία που αποφάσιζε να ξεκόψει από τα παραδοσιακά μέτρα. Από αυτή την πλευρά, του μοναχικού εγχειρήματος, η «Ανατολική Μεσόγειος» (δηλαδή η συγγραφέας της) μοιάζει να έχει προγραμματικά στραφεί προς ένα πολύ δύσκολο θέμα: το πώς οι επιπτώσεις της πολιτικής και ιστορικής κρίσης που συνόδευσαν στον εικοστό αιώνα την εγκυμοσύνη και τον τοκετό του κυπριακού κράτους, είχαν απευθείας διαλυτικές επιπτώσεις στις ζωές και στις τύχες των μυθιστορηματικών προσώπων. Υπάρχει με άλλα λόγια για πρώτη φορά, στο αλωνάκι της κυπριακής λογοτεχνίας, κάτι το μοιραίο που συνδέει, καταστροφικά βέβαια, τον οξειδωμένο από τα συμφέροντα των ισχυρών λόγο της ιστορίας, όπως και την ανάλγητη πολιτική επιβολή του, αφ’ ενός, και το πένθος για την πατρίδα, το ελεγειακό συναίσθημα για την απώλεια της αλλοτινής αθωότητας και ευστάθειας, μα και της πηγαίας ερωτικής διαθεσιμότητας, από την άλλη. Προσπάθεια που και μόνη η ανάληψή της είναι ένα μείζον γεγονός! Ο σύνθετος τρόπος με τον οποίο η Μελεάγρου συναρθρώνει τα διάφορα μέρη του μυθιστορήματος, οι συνεχείς εναλλαγές του αφηγηματικού εστιασμού, οι αλλεπάλληλες διαχρονικές αναδρομές ως την αρχαιότητα, οι συνειρμοί και οι ονειροπολήσεις της Μαργαρίτας, όπως και οι διδακτικοί σχολιασμοί του Ίωνα, οι αυταπάτες του. Όλα αυτά σκοπεύουν να αναδείξουν την ήττα και τον ταχύτατο εκφυλισμό ενός κόσμου που έχασε την αξιοσύνη να βλέπει την κάθε μοναδική ζωή ως αναντικατάστατο κομμάτι της ζωής του συνόλου.
–Τι την εμπόδισε νομίζετε να ολοκληρώσει την τριλογία της, μετά την «Ανατολική Μεσόγειο» και την «Προτελευταία Εποχή»; Η «Ανατολική Μεσόγειος» είναι διαφορετική.
–Δεν είναι ένα βιβλίο μόνο του, θα έλεγα. Αν και η «Προτελευταία Εποχή» είναι εν πολλοίς δωρικότερη και σχετικά απογυμνωμένη ως μυθιστορηματική σύνθεση από το έντονο συναισθηματικό βάθος και τα πάθη των προσώπων, αναδεικνύοντας την πολιτικοϊστορική διάσταση των γεγονότων και τους μηχανισμούς των διεθνών συμφερόντων και συνομωσιών, το βιβλίο αυτό αποτελεί μαζί με την «Ανατολική Μεσόγειο» ένα δίπτυχο. Το ένα είναι η συνέχεια του άλλου, και ως προς την τεχνική του έχει εξάλλου πολλές αναλογίες με το προηγούμενό του. Να προσέξουμε λόγου χάριν ότι τα μυθιστορηματικά πρόσωπα και στα δύο βιβλία δεν μένουν σταθερά ως προς την ψυχοσύστασή τους. Αλλάζει προοδευτικά η ταυτότητά τους, γίνονται κάτι άλλο στο τέλος από αυτό που ήταν στην αρχή. Επομένως, μαζί με όλα τ’ άλλα το δίπτυχο της Μελεάγρου αποτελεί και ένα αενάως κινούμενο σκηνικό κρίσης των συνειδήσεων, δραματικών κορυφώσεων και λύσεων. Τώρα... το γιατί δεν πέρασε η συγγραφέας από την «Προτελευταία Εποχή» στο τρίτο μέρος της τριλογίας, όπως αρχικά σχεδίαζε, είναι κάτι για το οποίο μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε.
–Ποιοι κατοικούν την «Ανατολική Μεσόγειο» σύμφωνα με τη Μελεάγρου;
–Ως «Ανατολική Μεσόγειος» υποθέτω ότι προσδιορίζεται η γύρω από την Κύπρο θαλάσσια και εδαφική περιοχή, η Μέση Ανατολή, οι αραβικές χώρες, το Σουέζ και το Ισραήλ, η Τουρκία βέβαια... Η σταθερή πεποίθηση της Μελεάγρου ήταν ότι η Κύπρος αποτελούσε αρχαιόθεν όπως και σήμερα ένα από τα βασικά κλειδιά για τη λύση ή την εμπλοκή πολλών προβλημάτων της περιοχής. Τα πετρέλαια, τα στρατηγικά σημεία ελέγχου της παραγωγής τους...
–Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι και ένα πολιτικό βιβλίο;
–Όπως και η «Προτελευταία Εποχή», οπωσδήποτε. Αν και, όπως νομίζω, περισσότερο λογοτεχνικά «κατορθωμένο» ή ολοκληρωμένο από αυτό το τελευταίο.
–Είχε, πιστεύετε, την ανάλογη αναγνώριση στην Ελλάδα;
–Μα ξεχνάτε ίσως ότι η Ήβη Μελεάγρου τιμήθηκε δυο φορές στην Ελλάδα, το 1970 και το 1982, με κρατικά βραβεία για την «Ανατολική Μεσόγειο» και την «Προτελευταία Εποχή». Και πέρα από αυτά, το όνομά της και τη δουλειά της τα συναντούμε σχεδόν σε όλες τις εκδόσεις βασικής αναφοράς, σε εγκυκλοπαίδειες και λεξικά. Όμως, η αναγνώριση δεν είναι βέβαια μια έννοια απρόσβλητη από τον χρόνο...
Πληροφορίες:
Περιδιάβαση στην «Ανατολική Μεσόγειο». Ένα μυθιστόρημα της Ήβης Μελεάγρου, 50 χρόνια μετά. Κέντρο Λόγου και Τεχνών Τεχνοδρόμιο, Λεμεσός, Τετάρτη 27 Φεβρουαρίου, ώρα 7:30 μ.μ.
