Του Απόστολου Κουρουπάκη
Ο πρόεδρος του Δ.Σ. του Εργαστηρίου Παραδοσιακού Χορού «Αλεξάνδρα» και πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής του 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Παραδοσιακού Χορού στην Κύπρο και μέλος της επιστημονικής επιτροπής δρ Γιώργος Γιαλλουρίδης, με αφορμή το Συνέδριο που διοργανώνεται στη Λεμεσό μιλάει στην «Κ» για την αξία που έχει σήμερα ο παραδοσιακός χορός και πώς αυτός διδάσκεται και διαχέεται στην κοινωνία. Το θέμα του συνεδρίου είναι: ««Ο Παραδοσιακός Χορός στην Επιστημονική Σφαίρα του 21ου Αιώνα» και ο δρ Γιαλλουρίδης λέει πως σήμερα, η διδασκαλία του παραδοσιακού χορού κινείται ανάμεσα στη διατήρηση και στην αναδημιουργία με αρκετές διαφοροποιήσεις, οι οποίες οφείλονται κυρίως στη φυσική εξέλιξη της παράδοσης μέσα στον χρόνο, και συμπληρώνει: «Η ανάγκη της παράστασης και η σκηνική παρουσίαση, η οποία απαιτεί ομοιομορφία, συμμετρία και αισθητική απόδοση έχει επηρεάσει τη διδασκαλία του παραδοσιακού χορού με απόκλιση από την αυθεντική του μορφή».
–«Ο Παραδοσιακός Χορός στην Επιστημονική Σφαίρα του 21ου Αιώνα», τι εντάσσεται σε αυτή τη θεματική;
–Το 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Παραδοσιακού Χορού στην Κύπρο αποτελεί τη φυσική εξέλιξη των πέντε Συμποσίων Λαογραφίας που διοργάνωσε με επιτυχία το Εργαστήρι Παραδοσιακού Χορού «Αλεξάνδρα» από το 2012 έως το 2022. Η διοργάνωσή του εντάσσεται στις δεσμεύσεις του Εργαστηρίου μετά την εγγραφή του στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (2022) και υποστηρίζεται από το Υφυπουργείο Πολιτισμού στο πλαίσιο του Προγράμματος «Παραδοσιακός Πολιτισμός 2025».
Η θεματική «Ο Παραδοσιακός Χορός στην Επιστημονική Σφαίρα του 21ου Αιώνα» αναφέρεται στη μελέτη, τεκμηρίωση και (επαν)ερμηνεία του παραδοσιακού χορού μέσα από σύγχρονες επιστημονικές, τεχνολογικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Η θεματική αυτή εξετάζει πώς ο παραδοσιακός χορός γίνεται αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και σύγχρονης εφαρμογής στον 21ο αιώνα, μέσα από το πρίσμα της έρευνας, της εκπαίδευσης, της τεχνολογίας, της κοινωνίας και της τέχνης.
–Υπάρχει ενδεικτικός τρόπος διδασκαλίας και διάχυσης των παραδοσιακών χορών; Λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικές συνθήκες της εποχής μας;
–Σήμερα, η διδασκαλία του παραδοσιακού χορού κινείται ανάμεσα στη διατήρηση και στην αναδημιουργία με αρκετές διαφοροποιήσεις, οι οποίες οφείλονται κυρίως στη φυσική εξέλιξη της παράδοσης μέσα στον χρόνο. Παράλληλα, η ανάγκη της παράστασης και η σκηνική παρουσίαση, η οποία απαιτεί ομοιομορφία, συμμετρία και αισθητική απόδοση έχει επηρεάσει τη διδασκαλία του παραδοσιακού χορού με απόκλιση από την αυθεντική του μορφή. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν δάσκαλοι και ερευνητές στην Κύπρο που επιδιώκουν συνειδητά να διατηρούν τη γνησιότητα των κινητικών μοτίβων, της ρυθμικής αίσθησης και του ύφους του παραδοσιακού χορού, όπως αυτά σώζονται από τις παλαιότερες πηγές.
Η διδασκαλία του παραδοσιακού χορού σήμερα ακολουθεί ποικίλες μεθόδους. Η βιωματική προσέγγιση, που στηρίζεται στη συμμετοχή και στη μίμηση, κρατά ζωντανό το πνεύμα της κοινότητας και το αυθεντικό ύφος κάθε περιοχής. Παράλληλα, η συστηματική, διδακτική μέθοδος –με ανάλυση ρυθμού, στάσης και βηματολογίου– βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν βαθύτερα τη δομή και την αισθητική του κάθε χορού. Όλο και πιο συχνά, οι δάσκαλοι επιλέγουν διαθεματικές προσεγγίσεις, συνδέοντας τον χορό με τη μουσική, την ιστορία, τη λαογραφία και την ενδυμασία, προσφέροντας μια ολοκληρωμένη πολιτιστική εμπειρία.
«Ο χορός δεν παραμένει απλώς μια μορφή ψυχαγωγίας, αλλά αναδεικνύεται σε παιδαγωγικό, κοινωνικό και πολιτισμικό μέσο που ενώνειτο παρελθόν με το παρόν» λέει ο δρ Γιώργος Γιαλλουρίδης.
–Τι θα πρέπει να έχουν κατά νου σήμερα όσοι διδάσκουν παραδοσιακούς χορούς;
–Η σύγχρονη διδακτική προσέγγιση θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τους ακόλουθους παράγοντες: πρώτο την αλλαγή του ρόλου της κοινότητας: οι χοροί πια δεν μαθαίνονται στο χωριό, στην πλατεία, αλλά σε αίθουσες, χοροδιδασκαλία, σχολεία, φεστιβάλ. Δεύτερο τη διαφορετικότητα των μαθητών: ηλικιακή, πολιτισμική, κοινωνική, ο χορός προσαρμόζεται σε νέα ακροατήρια. Τρίτο τις αξίες της εποχής: ένταξη, ισότητα φύλων, σεβασμός στη διαφορετικότητα.
Στις σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες, όπως οι περιορισμοί χώρου, χρόνου και οι ανάγκες κοινωνικής ενσωμάτωσης, ώστε ο παραδοσιακός χορός να παραμένει ζωντανή και προσαρμοσμένη μορφή πολιτιστικής έκφρασης.
–Έχω την αίσθηση πως οι παραδοσιακοί χοροί σήμερα στην Κύπρο ενεργούνται περισσότερο στη σφαίρα του φολκλόρ, ισχύει;
Στο παρελθόν, ο παραδοσιακός χορός ήταν οργανικά δεμένος με την κοινωνική ζωή – γιορτές, γάμους, πανηγύρια, εποχιακά έθιμα. Χόρευαν για τη χαρά της συμμετοχής, όχι για την επίδειξη. Αντίθετα, σήμερα, ο παραδοσιακός χορός εμφανίζεται ως (ανα)παράσταση σε θεατρικά πλαίσια, φεστιβάλ, παρουσιάσεις σχολών ή συλλόγων. Ο παραδοσιακός χορός γίνεται παράσταση, η οποία ανακατασκευάζει την παράδοση. Αυτή η μετάβαση από το παραδοσιακό στο σύγχρονο οδηγεί τον χορό στην ομοιομορφία και τον «καλλωπισμό» της κίνησης, με έμφαση στην εικόνα, στο αποτέλεσμα, εις βάρος της αυθεντικής εκφραστικότητας.
Στη σύγχρονη κυπριακή κοινωνία, λοιπόν, οι παραδοσιακοί χοροί ασκούνται κυρίως στο πλαίσιο του φολκλόρ και της πολιτιστικής αναπαράστασης. Οι τοπικοί χοροί, που άλλοτε αποτελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικής ζωής και της κοινοτικής διασκέδασης, παρουσιάζονται πλέον σε φεστιβάλ, πολιτιστικές εκδηλώσεις και τουριστικά δρώμενα, συχνά μέσα από οργανωμένα χορευτικά συγκροτήματα και τυποποιημένες χορογραφίες. Αυτή η μετάβαση από τη ζωντανή λαϊκή πρακτική στη σκηνική μορφή συνδέεται με τις κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές του 20ού αιώνα, καθώς και με την ανάγκη διατήρησης και προβολής της εθνικής ταυτότητας.
–Μπορεί ο παραδοσιακός χορός να ανανοηματοδοθεί εν έτει 2025;
–Η παράδοση δεν είναι κάτι στατικό, ούτε ένα μουσείο βημάτων. Είναι μια διαρκής διαδικασία επιλογών, προσαρμογών και επανερμηνειών. Από την άλλη, όμως, η ανανοηματοδότηση του παραδοσιακού χορού δεν σημαίνει αλλοίωση. Το ζητούμενο δεν είναι ο «εκμοντερνισμός» του παραδοσιακού χορού, αλλά η προσέγγισή του με ένα σύγχρονο βλέμμα, το οποίο να αναζητάει τι έχει να πει και να δώσει σήμερα στην κοινότητα, στα παιδιά, στον άνθρωπο.
Ενώ παλαιότερα ο παραδοσιακός χορός λειτουργούσε κυρίως ως στοιχείο κοινοτικής συνοχής και λαϊκής διασκέδασης, σήμερα αποτελεί μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης, πολιτισμικής αναστοχαστικότητας και εκπαιδευτικής δημιουργικότητας. Νέοι χορευτές και δημιουργοί αξιοποιούν τον παραδοσιακό χορό για να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν, συνδυάζοντάς τον με σύγχρονα είδη μουσικής, θέατρο ή πολυμέσα. Υπό αυτό το πρίσμα, ο χορός δεν παραμένει ένα στατικό φολκλορικό κατάλοιπο, αλλά εξελίσσεται σε μια ζωντανή μορφή πολιτιστικής ταυτότητας, ικανή να εκφράσει τα νοήματα και τις ευαισθησίες της εποχής μας.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η διαδικασία αυτή θα πρέπει να διαφυλάσσει τον χαρακτήρα, το ύφος και τα νοήματα που φέρει η παράδοση, ώστε ο χορός να εξελίσσεται δημιουργικά χωρίς να χάνει την πολιτιστική του ταυτότητα.
Ο χορός λειτουργεί και ως ασφαλές πεδίο συναισθηματικής έκφρασης
–Παιδαγωγικά και δημιουργικά τι μπορεί να προσφέρει η εκμάθηση παραδοσιακών χορών;
–Η εκμάθηση του παραδοσιακού χορού δεν προσφέρει μόνο κινητικές ή πολιτισμικές δεξιότητες, αλλά έχει βαθύ παιδαγωγικό και δημιουργικό χαρακτήρα, καθώς συνδέει το σώμα, τον νου και την κοινότητα σε μια ενιαία εμπειρία μάθησης. Ο παραδοσιακός χορός αποτελεί κατεξοχήν ομαδική πράξη, μέσα από την οποία το παιδί μαθαίνει να κινείται συντονισμένα με τους άλλους, να «ακούει» τον ρυθμό και να αντιλαμβάνεται τη σημασία της συνεργασίας και της αρμονικής συνύπαρξης. Η διαδικασία αυτή ενισχύει την κοινωνικοποίηση, την ενσυναίσθηση, τον σεβασμό προς τον άλλο και καλλιεργεί έντονα την αίσθηση του «ανήκειν» σε μια ομάδα ή κοινότητα.
Παράλληλα, η εκμάθηση των βημάτων, των ρυθμών και της στάσης του σώματος βελτιώνει τον συντονισμό, την ισορροπία και την κινητική επίγνωση, μετατρέποντας τον χορό σε ένα ιδανικό εργαλείο ολιστικής σωματικής άσκησης και αυτοπειθαρχίας. Πέρα από τη σωματική ανάπτυξη, ο χορός λειτουργεί και ως ασφαλές πεδίο συναισθηματικής έκφρασης, μέσα από το οποίο το παιδί ή ο ενήλικας μπορεί να εκτονώσει συναισθήματα, να καλλιεργήσει δημιουργικότητα και να αναπτύξει αυτοπεποίθηση. Τέλος, η ενασχόληση με τον παραδοσιακό χορό καλλιεργεί τον σεβασμό προς την πολιτιστική κληρονομιά και συμβάλλει στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Με αυτόν τον τρόπο, ο χορός δεν παραμένει απλώς μια μορφή ψυχαγωγίας, αλλά αναδεικνύεται σε παιδαγωγικό, κοινωνικό και πολιτισμικό μέσο που ενώνει το παρελθόν με το παρόν και διαμορφώνει ενεργούς, συνειδητοποιημένους πολίτες.
–Η σύζευξη παραδοσιακής μουσικής και παραδοσιακών χορών ποια είναι;
–Στην παραδοσιακή κοινωνία, η μουσική και ο χορός δεν υπήρξαν ποτέ ξεχωριστές μορφές τέχνης, αλλά λειτουργούσαν ως ένα ενιαίο και ζωντανό σύνολο έκφρασης. Ας μην ξεχνάμε ότι η μουσική δίνει τον ρυθμό, το ύφος, την ένταση, και ο χορός αποδίδει κινητικά αυτά τα στοιχεία. Άρα, πρόκειται για δύο όψεις της ίδιας έκφρασης, με τον ήχο να γίνεται κίνηση, και την κίνηση να παράγει ήχο, μέσα από τα βήματα, τα επιφωνήματα, το ρυθμικό πάτημα. Οι ρόλοι του μουσικού και του χορευτή δεν ήταν διακριτοί, αφού όλοι συμμετείχαν ενεργά στη γιορτή: τραγουδούσαν, έπαιζαν όργανα και χόρευαν. Ο χορός δεν αποτελούσε απλώς συνοδευτικό στοιχείο της μουσικής, αλλά την κινητική της προέκταση – έναν τρόπο με τον οποίο ο ήχος και ο ρυθμός αποκτούσαν σωματική υπόσταση.
Στους κυπριακούς χορούς, όπως ο καρσιλαμάς, ο συρτός ή το τσακιστό, ο ήχος και η κίνηση συνυπάρχουν αρμονικά: ο ρυθμός του βιολιού και του λαούτου μετατρέπεται σε παλμό του σώματος, ενώ το πάτημα των ποδιών, τα επιφωνήματα και οι αυθόρμητες εκφράσεις των χορευτών επιστρέφουν ήχο και ενέργεια στη μουσική.
«Ο κυπριακός παραδοσιακός χορός έχει καταγραφεί σε σημαντικό βαθμό, όμως δεν έχει ακόμη τεκμηριωθεί και μελετηθεί πλήρως, ιδιαίτερα σε σχέση με την ποικιλία, την τοπικότητα, τις έμφυλες σχέσεις και τις κοινωνικές του λειτουργίες».
Έτσι, η σχέση μουσικής και χορού δεν είναι απλώς τεχνική, αλλά βαθιά κοινωνική και βιωματική. Στα κυπριακά πανηγύρια, στους γάμους και στα κοινοτικά γλέντια, ο χορός και το τραγούδι αποτελούσαν τρόπους επικοινωνίας, έκφρασης συναισθημάτων και ενίσχυσης των δεσμών της κοινότητας. Ο ήχος γινόταν κίνηση, και η κίνηση γινόταν ήχος – δύο όψεις της ίδιας πολιτισμικής ψυχής, που συνεχίζει να πάλλεται και σήμερα μέσα από τη διατήρηση και την αναβίωση της παράδοσης.
–Ερευνητικά έχει καταγραφεί και τεκμηριωθεί επαρκώς ο παραδοσιακός χορός στον κυπριακό χώρο;
–Ο κυπριακός παραδοσιακός χορός έχει καταγραφεί σε σημαντικό βαθμό, όμως δεν έχει ακόμη τεκμηριωθεί και μελετηθεί πλήρως, ιδιαίτερα σε σχέση με την ποικιλία, την τοπικότητα, τις έμφυλες σχέσεις και τις κοινωνικές του λειτουργίες. Σημαντική προσφορά στην καταγραφή του παραδοσιακού χορού αποτελεί η έρευνα του Αλέκου Ιακωβίδη που, κατά την περίοδο 1978-1993, στο πλαίσιο της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Κύπρου και σε συνεργασία με το Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου στο Ναύπλιο, τον μουσικολόγο Φοίβο Ανωγειανάκη και την ενδυματολόγο Ιωάννα Παπαντωνίου, πραγματοποίησαν εκτεταμένη έρευνα πάνω στους τοπικούς χορούς της Κύπρου, τη μουσική και τη φορεσιά.
–Πώς κατανέμονται οι παραδοσιακοί χοροί στην Κύπρο; Υπάρχουν διαφορές από περιοχή σε περιοχή; Κοινωνιολογικά μάς λένε κάτι οι παραδοσιακοί κυπριακοί χοροί;
–Οι παραδοσιακοί χοροί της Κύπρου δεν είναι ομοιόμορφοι, αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα με την περιοχή (τοπική ιδιομορφία) κάθε κοινότητας. Ο παραδοσιακός χορός της Κύπρου δεν είναι μόνο πολιτισμικά αποτυπώματα, αλλά κοινωνικός καθρέφτης του κοινωνικού συγκείμενου, μέσα από το οποίο βλέπουμε ταυτότητες, αξίες, έμφυλες σχέσεις και τρόπους συνύπαρξης. Για παράδειγμα, στον παραδοσιακό χορό της Κύπρου ο «πρωτοχορευτής» έχει ρόλο ηγετικό, κάτι που αντανακλά τις κοινωνικές σχέσεις εξουσίας και σεβασμού μέσα στην κοινότητα. Επίσης, οι έμφυλες σχέσεις αντικατοπτρίζουν την κοινωνική θέση των φύλων, με τους ανδρικούς χορούς να γίνονται πιο επιδεικτικοί και λεβέντικοι, ενώ οι γυναικείοι πιο μετρημένοι, πιο σεμνοί και εκφραστικοί.
Πληροφορίες
1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Παραδοσιακού Χορού στην Κύπρο, 21 – 23 Νοεμβρίου, Κτήριο «Τάσσος Παπαδόπουλος» – ΤΕΠΑΚ, Λεμεσός.
Το συνέδριο διοργανώνουν το Εργαστήρι Παραδοσιακού Χορού «Αλεξάνδρα» της Κύπρου, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και η Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Περισσότερες πληροφορίες για το Συνέδριο: www.cut.ac.cy/first_panhellenic_traditional_dance_conference
