Του Απόστολου Κουρουπάκη
Πριν από λίγες ημέρες μία ομάδα επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο Μ. Lomonosov της Μόσχας και την Ακαδημία Επιστημών της Ρωσίας επισκέφτηκαν το ορεινό χωριό της Πιτσιλιάς, την Άλωνα, στο πλαίσιο μιας λαογραφικής και εθνολογικής έρευνας του ευρύτερου χώρου των Βαλκανίων. Μιλήσαμε με την επικεφαλής της αποστολής δρα Ξένια Κλίμοβα, αλλά και με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας για τους σκοπούς της έρευνάς τους και πώς τα αποτελέσματά της θα αξιοποιηθούν από την επιστημονική κοινότητα σε μεγαλύτερη κλίμακα. Η επίσκεψη αυτή του κλιμακίου δείχνει ακριβώς τη δυναμική του πολιτισμού και την ανάγκη περαιτέρω αξιοποίησης των ευκαιριών που μπορούν να αναπτυχθούν μέσω αυτού.
–Μιλήστε μας για το πρόγραμμα αυτό του πανεπιστημίου Μ. Lomonosov της Μόσχας;
–Βρισκόμαστε εδώ με μια αποστολή με σκοπό τη λαογραφική και εθνογλωσσολογική έρευνα του παραδοσιακού χωριού Άλωνα. Δουλεύουμε πάνω σε διαφορετικά θέματα και προγράμματα, το βασικότερο από τα οποία είναι το πρόγραμμα της εθνογλωσσολογικής μελέτης των χωρών των Βαλκανίων που εκπονείται από την Ακαδημία Επιστημών της Ρωσίας εδώ και πάνω από 15 χρόνια. Έχουμε ερωτηματολόγια που αφορούν θέματα του λαϊκού εορτολογίου, δηλαδή όλες τις παραδοσιακές γιορτές και τα σχετικά έθιμα, τον παραδοσιακό γάμο, τη γέννηση, την τελευτή, τα πρόσωπα της λαϊκής μυθολογίας κτλ. Ασχολούμαστε με τη μελέτη του ρητού, πραγματικού και δραστικού κώδικα του παραδοσιακού πολιτισμού. Μετά από την επιτόπια έρευνα που κάνουμε αυτή τη στιγμή θα κάνουμε μια σειρά δημοσιευμάτων σε επιστημονικά περιοδικά του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ και της Ακαδημίας Επιστημών και θα ετοιμάσουμε προς δημοσίευση όλο το υλικό που μαζέψαμε εδώ για να το εντάξουμε στους διαλεκτολογικούς χάρτες των Βαλκανίων που κάνουμε στη Ρωσία.
–Πόσοι επιστήμονες και φοιτητές έχουν έρθει στην Κύπρο σε αυτή την αποστολή;
–Είμαστε συνολικά επτά άτομα, ένας ερευνητής-γλωσσολόγος από την Ακαδημία Επιστημών, δύο καθηγήτριες και τέσσερις φοιτητές του Τμήματος Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας της Φιλολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου μας.
–Γιατί επιλέξατε την Άλωνα;
–Κατ’ αρχάς είναι η πρώτη μας έρευνα στην Κύπρο, αν και υπήρχε από παλιά επιθυμία από την πλευρά μας να μελετήσουμε ένα παραδοσιακό χωριό στην Κύπρο. Όταν γνώρισα στη Μόσχα τον Γεώργιο Τσιάκκα και του είπα για τη δουλειά που κάνουμε στο Πανεπιστήμιο και για τις έρευνές μας στην Ελλάδα μου πρότεινε να βοηθήσει στη διοργάνωση μια αποστολής και στην Κύπρο, στην Άλωνα, δηλαδή στο χωριό όπου έχει μεγαλώσει. Με τη βοήθειά του ξεκινήσαμε όλες τις προετοιμασίες και βρήκαμε μεγάλη υποστήριξη και προθυμία από την πλευρά του Κοινοτικού Συμβουλίου της Άλωνας, από τον κ. Α. Διονυσίου. Το χωριό παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη, επειδή αποτελεί ένα παραδοσιακό οικισμό, μακριά από τα γνωστά τουριστικά κέντρα, στο οποίο μέχρι σήμερα διατηρούνται, έστω και στη μνήμη των κατοίκων, έθιμα και παραδόσεις, λαϊκές ονομασίες και τοπική διάλεκτος.
–Εντοπίζετε κοινά στοιχεία στην Κύπρο με τον σλαβικό πολιτισμό, όπως συμβαίνει π.χ. στην Ελλάδα (γλωσσικά, λαογραφικά κ.λπ.);
–Σε όλους τους πολιτισμούς των Βαλκανίων παρουσιάζονται ομοιογενή στοιχεία, τα οποία παρατηρούνται όχι μόνο σε γενετικά συγγενικούς πολιτισμούς, αλλά και σε πολιτισμούς που έχουν διαφορετική προέλευση. Είναι πολύ σημαντικό ότι το εθνογλωσσολογικό πρόγραμμα, πάνω στο οποίο δουλεύουμε, παρότι είναι προσανατολισμένο στη βαλκανοσλαβική περιοχή, απέδωσε θετικά αποτελέσματα και στην αποστολή στην Κύπρο. Έτσι, βρήκαμε πολλά κοινά έθιμα που καταγράφονται σε άλλες βαλκανικές χώρες. Για παράδειγμα το έθιμο της δακκανούρας που έκαναν στην Άλωνα τις Απόκριες, τις «Σήκωσες», όπως λένε εδώ. Ήταν ένα παραδοσιακό παιχνίδι με ένα ψημένο αβγό που κρεμούσαν σε ένα σχοινί πάνω από το τραπέζι, στο οποίο καθόταν όλη η οικογένεια, μετά κουνούσαν το αβγό έτσι ώστε να πηγαίνει προς διαφορετικές κατευθύνσεις και όλοι προσπαθούσαν να το πιάσουν, να το δαγκώσουν, με το στόμα τους. Παρόμοια έθιμα καταγράφονται και στη βόρεια Ελλάδα με το όνομα «χάσκα» αλλά και σε Σερβία και Βουλγαρία. Πρόκειται για ένα από τα κυριότερα σύμβολα για τον παραδοσιακό πολιτισμό, καθώς παιχνίδια με αβγό στις ανοιξιάτικες γιορτές είχαν σκοπό το «μοίρωμα», την απόδοση της καλής μοίρας, καλής τύχης δηλαδή, της υγείας και ευδαιμονίας για το επόμενο χρόνο.
–Υπάρχουν ομοιότητες στην καθημερινή ζωή ενός ορεινού χωριού της Ρωσίας με ένα κυπριακό;
–Η Ρωσία είναι τόσο μεγάλη χώρα που είναι λίγο δύσκολο να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση. Εξαρτάται, για ποια βουνά θα μιλήσουμε. Στη νότια Ρωσία, π.χ., νομίζω πως η ζωή μοιάζει αρκετά, γιατί έχουν παρόμοιες παραδοσιακές ασχολίες, τους κήπους και τα περιβόλια τους, τα ζώα, στις νότιες περιοχές και το κλίμα μοιάζει με την Κύπρο, επίσης, επειδή μας ενώνει η κοινή θρησκεία, η ορθοδοξία, έχουμε και πολλές κοινές εκκλησιαστικές γιορτές. Αλλά αν μιλήσουμε για ένα χωριό της Σιβηρίας, τότε και οι καιρικές συνθήκες και οι παραδοσιακές ασχολίες θα διαφέρουν σημαντικά, γιατί από τον Οκτώβριο μέχρι τον Απρίλιο το ρωσικό χωριό θα είναι σκεπασμένο με χιόνι!
–Η ανταλλαγή τέτοιων αποστολών μεταξύ των χωρών ανοίγει πολιτιστικούς διαδρόμους, έχετε συνεργασία με φορείς εδώ στην Κύπρο;
–Φέτος μας βοήθησε πολύ η τράπεζα RCB-bank, η οποία έχει χορηγήσει όλη την αποστολή μας στην Άλωνα. Γνωρίσαμε εδώ και εκπροσώπους του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου και ελπίζω ότι αυτή η γνωριμία θα μας βοηθήσει να κάνουμε από κοινού ενδιαφέρουσες πολιτιστικές εκδηλώσεις στο μέλλον.
–Πόσο γνωστή είναι η ιστορία της Κύπρου στη Ρωσία, υπάρχουν παρόμοια προγράμματα;
–Η ιστορία της Κύπρου, όπως και η ιστορία και ο πολιτισμός της Ελλάδας, είναι γνωστά σε κάθε Ρώσο από το σχολείο, όταν αρχίζουν να μαθαίνουν την ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας. Δυστυχώς, όμως, μετά στη σχολική εκπαίδευση δεν έχουμε πολλά θέματα αφιερωμένα στη βυζαντινή εποχή, ίσως υπάρχει μόνο μία παράγραφος, ούτε στη νεότερη ιστορία του ελληνικού και κυπριακού πολιτισμού. Κατά τη γνώμη μου αυτό πρέπει να αλλάξει, γιατί οι χώρες μας από παλιά συνδέονται με μακροχρόνιες σχέσεις φιλίας και αγάπης.
Οι συμμετέχοντες και τα ενδιαφέροντά τους
Maxim Makartsev
Τα τοπωνύμια είναι μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς
Δουλεύω στο Ινστιτούτο των Σλαβικών Σπουδών της Ακαδημίας Επιστημών της Ρωσίας. Γενικά ασχολούμαι με τον σλαβικό πληθυσμό της Αλβανίας. Εδώ στην Άλωνα συγκεντρώνω τα τοπωνύμια του χωριού και προσπαθώ να τα βάλω στον χάρτη με συντεταγμένες GPS. Τα τοπωνύμια αντικατοπτρίζουν την κοσμοθεωρία των κατοίκων της Άλωνας και είναι μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του χωριού.
Olga Bakuleva
Κοινά έθιμα για τη γέννηση σε όλα τα Βαλκάνια
Συγκεντρώνω τα έθιμα, τις παραδόσεις, τις δοξασίες, τις δεισιδαιμονίες για τη γέννηση και τη βάφτιση και το σχετικό λεξιλόγιο. Στην Άλωνα εντοπίζονται πολύ ενδιαφέροντα έθιμα, μερικά είναι κοινά για όλα τα Βαλκάνια. Για παράδειγμα, στο νεογέννητο μωρό του έβαζαν αλάτι και κρασί για να είναι γερό και έξυπνο, «για να βάλει νου» όπως λένε στο χωριό. Το έκαναν από τη μια πλευρά για αντισηπτικούς λόγους, από την άλλη το αλάτι έχει αποτρεπτικά χαρακτηριστικά σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση και μπορούσε να φυλάξει το νεογέννητο από διάφορα κακά πνεύματα μέχρι να εκκλησιαστεί σε 8 ημέρες μετά από τη γέννηση.
Anastasia Bakaeva
Τα έθιμα της κηδείας είναι θησαυρός
Ασχολούμαι με την κηδεία που αποτελεί πολύ σημαντικό στοιχείο των παραδόσεων ενός πολιτισμού. Πολλές παραδόσεις αλλάζουν αλλά τα έθιμα που σχετίζονται με την κηδεία και θρησκεία είναι σταθερά. Οι παραδόσεις αυτές είναι εξαιρετικές και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και σημασία για την έρευνά μας. Στο χωριό Άλωνα βρήκα πολλές πληροφορίες όπως ότι στα παλιά πίστευαν πως στην κηδεία δεν έπρεπε να έρθει η έγκυος γυναίκα, γιατί το παιδί της θα γεννηθεί χλωμό, ότι τους ιερείς έθαβαν καθιστούς και πολλά άλλα ενδιαφέροντα πράγματα.
Yana Yakhontova
Τα τραγούδια της άνοιξης και οι Σήκωσες
Σπουδάζω στο τέταρτο έτος. Ασχολούμαι με τις γιορτές της άνοιξης του χωριού. Μ’ ενδιαφέρουν περισσότερα τα ίχνη διονυσιακών εθίμων, όπως οι Σήκωσες και το Σάββατο του Λαζάρου. Εδώ στην Άλωνα βρήκα πάρα πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το θέμα μου και υπέροχα κείμενα που τραγουδούσαν τα παιδιά τις γιορτές αυτές.
Anna Prokopenko
Αναζητώ τα έθιμα του γάμου
Σ’ αυτή τη λαογραφική έρευνα προσπαθώ να γνωρίσω τα έθιμα, τις παραδόσεις και τις δεισιδαιμονίες που σχετίζονται με τον γάμο. Πώς γινόταν ο γάμος στα παλιά χρόνια, τι ήταν τα λογιάσματα και τα χαρτώματα, για το προικοσύμφωνο που έκλειναν οι οικογένειες μεταξύ τους.
Είναι πολύ ενδιαφέρον το θέμα, καθώς και πολύ ευχάριστο για την κουβέντα. Οι γιαγιάδες και οι παππούδες στην Άλωνα είναι πρόθυμοι να διηγηθούν για τον δικό τους γάμο, να δείξουν τις φωτογραφίες και τα στέφανά τους. Φερ’ ειπείν, το έθιμο του ραψίματος του κρεβατιού για τους νεόνυμφους το Σάββατο εξαφανίστηκε πια, αλλά ζει ακόμα στη μνήμη των κατοίκων του χωριού.
Sofia Skidanova
Τα παραμύθια σιγά-σιγά ξεχνιούνται
Ασχολούμαι με τα λαϊκά ελληνικά παραμύθια, ειδικά με τους ήρωες της νεοελληνικής μυθολογίας και τις λειτουργίες τους στα παραμύθια. Γι’ αυτό σε αυτή τη λαογραφική έρευνα προσπαθώ να μαζέψω και κάποια λαϊκά παραμύθια της Άλωνας και πληροφορίες για διάφορα μυθολογικά όντα. Δυστυχώς, όμως, βρήκα μόνο δυο-τρία παραμύθια και ένα από αυτά, «Ο Αλουπός και ο Κάουρος», μας το διηγήθηκαν σε διάφορες παραλλαγές. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η παράδοση σιγά-σιγά εξαφανίζεται, οι γιαγιάδες και οι παππούδες δεν θυμούνται τα παραμύθια πια. Αλλά βρήκα πολλά άλλα ενδιαφέροντα πράγματα: παιχνίδια και στίχους για τα παιδιά και άλλες λαϊκές παραδόσεις της Άλωνας. Ένας από τους στόχους της έρευνας αυτής, όπως τον βλέπω εγώ, είναι η διατήρηση των παραδόσεων και εθίμων αυτού του πολύ ωραίου χωριού.
