Kathimerini.gr
Δημήτρης Αθηνάκης
Το 1957 είχε σημάνει την είσοδο του Ιράν στην πυρηνική εποχή. Σε αυτό είχε συμβάλει η διμερής συμφωνία με τις ΗΠΑ, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Atoms for Peace» της κυβέρνησης του Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Η συμφωνία προσέβλεπε στην επέκταση της αμερικανικής πυρηνικής τεχνολογίας σε συμμαχικά έθνη, εδραιώνοντας τον ρόλο του Ιράν ως δυτικοστραφούς δύναμης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Το Ιράν, υπό τον σάχη Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, έλαβε τεχνική βοήθεια, έναν ερευνητικό αντιδραστήρα και καύσιμα ουρανίου υψηλού εμπλουτισμού για ερευνητικούς σκοπούς. Η Ουάσιγκτον θεωρούσε την Τεχεράνη στρατηγικό προπύργιο κατά της σοβιετικής επέκτασης στη Μέση Ανατολή, ενώ ο σάχης επεδίωκε να αναβαθμίσει το καθεστώς του Ιράν ως σύγχρονης, βιομηχανοποιημένης περιφερειακής ηγέτιδος δύναμης. Το 1958, μάλιστα, έγινε μέλος της ΙΑΕΑ, της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας του ΟΗΕ.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, το Ιράν είχε φιλόδοξους πυρηνικούς στόχους. Σχεδίαζε να κατασκευάσει 20 πυρηνικούς αντιδραστήρες και οργανωνόταν για τον πλήρη έλεγχο του κύκλου καυσίμων. Ο Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας του Ιράν (AEOI) ιδρύθηκε το 1974. Υπεγράφησαν συμβάσεις με τη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία για την κατασκευή αντιδραστήρων – προεξάρχουσα των συμφωνιών ήταν για το Μπουσέρ με τη Siemens, ύψους 6 δισ. δολαρίων. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Επανάστασης, οι εγκαταστάσεις είχαν γίνει στόχος επιθέσεων και η Siemens είχε εγκαταλείψει την επένδυση.
Ο σάχης του Ιράν, Μοχάμεντ Ριζά Παχλεβί, η σύζυγός του Φαουζία Παχλεβί, αδελφή του βασιλιά Φαρούκ της Αιγύπτου, και η μικρή τους κόρη, πριγκίπισσα Σαχνάζ Παχλεβί, στο Παλάτι στην Τεχεράνη του Ιράν, στις 10 Δεκεμβρίου 1941. (©Associated Press)
Την ίδια χρονιά, το 1974, το Ιράν επενδύει 1 δισ. δολάρια στην Eurodif, την ευρωπαϊκή κοινοπραξία εμπλουτισμού ουρανίου, δίνοντάς του τη δυνατότητα πρόσβασης σε εμπλουτισμένα καύσιμα. Με αυξανόμενα έσοδα από το πετρέλαιο και με ισχυρή δυτική υποστήριξη, η πυρηνική ικανότητα του Ιράν ήταν ισάξια εκείνης των προηγμένων βιομηχανικά χωρών.
Εντούτοις, παρά την υπογραφή της περίφημης Συνθήκης Μη Διάδοσης των Πυρηνικών Οπλων (NPT) το 1968 και την επικύρωσή της το 1970, οι εσωτερικές εκτιμήσεις των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών δεν ήταν πολύ… φωτεινές. Τα τηλεγραφήματα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και οι εκθέσεις της CIA επικέντρωναν στην επιμονή του σάχη στις τεχνολογίες εμπλουτισμού και επανεπεξεργασίας των καυσίμων, οι οποίες ήταν νόμιμες βάσει της ΝΡΤ, αλλά συνοδεύονταν από λανθάνουσες δυνατότητες… οπλοποίησης.
Αυτές οι ανησυχίες προμήνυαν τη μεταγενέστερη αναστάτωση για τις προθέσεις του Ιράν, ακόμα και όταν η Τεχεράνη παρέμενε τυπικώς συμμορφωμένη με τους διεθνείς κανόνες.
1979 – 2002: Το Ιράν επιστρέφει στο… περιθώριο
Η Ισλαμική Επανάσταση του 1979 μεταμόρφωσε την εξωτερική πολιτική του Ιράν: διέκοψε τους δεσμούς με τις ΗΠΑ και ανέστειλε το κύριο μέρος των πυρηνικών δραστηριοτήτων. Το νέο καθεστώς του Αγιατολάχ Χομεϊνί αρχικά εγκατέλειψε το πρόγραμμα, καταγγέλλοντάς το ως κατάλοιπο του δυτικού ιμπεριαλισμού. Η συμφωνία για το Μπουσέρ ανεστάλη.
Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί. (©Associated Press)
Ωστόσο, ο πόλεμος του Ιράν με το Ιράκ (1980 – 1988), με τη Βαγδάτη να χρησιμοποιεί χημικά όπλα, διαμόρφωσε το δόγμα ασφαλείας της Τεχεράνης. Το καθεστώς επανεξέτασε τη στρατηγική αξία των πυρηνικών δυνατοτήτων ως αποτρεπτικού μέσου έναντι απειλών κατά της εθνικής ακεραιότητας.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, η Ισλαμική Δημοκρατία επανήλθε –αθόρυβα θα έλεγε κανείς– στην πυρηνική έρευνα. Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και την αλλαγή της παγκόσμιας αγοράς όπλων, το Ιράν στράφηκε σε νέους προμηθευτές.
Η Κίνα, με συμφωνίες το 1985 και το 1990, παρείχε πρώιμη ερευνητική βοήθεια. Το δίκτυο του διάσημου πυρηνικού φυσικού από το Πακιστάν, Αμπντούλ Καντίρ Χαν, πούλησε στο Ιράν σχέδια και εξαρτήματα, στη μαύρη αγορά, όπως λέγεται.
Το 1995, η Ρωσία έδειξε πρόθυμη να ολοκληρώσει τη συμφωνία του Μπουσέρ, αλλά χωρίς μεταφορά τεχνολογίας για τον κύκλο καυσίμου. Ταυτόχρονα, το Ιράν άρχισε τη μυστική κατασκευή εγκαταστάσεων εμπλουτισμού και βαρέος ύδατος στη Νατάνζ και το Αράκ, περνώντας κάτω από ραντάρ των επιθεωρητών της διεθνούς κοινότητας.
2002 – 2006: Η μεγάλη… ανακάλυψη και οι ρωγμές
Οι εγκαταστάσεις στη Νατάνζ. (©AP Photo/Vahid Salemi)
Τον Αύγουστο του 2002 το αντιφρονούν Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης του Ιράν αποκάλυψε την ύπαρξη των εγκαταστάσεων σε Νατάνζ και Αράκ. Η ΙΑΕΑ ξεκίνησε έρευνα και επιβεβαίωσε ότι το Ιράν δεν είχε δηλώσει τις πυρηνικές εγκαταστάσεις, κατά παράβαση της οικείας διεθνούς συμφωνίας. Οι αποκαλύψεις συγκλόνισαν τη διεθνή κοινότητα και αναζωπύρωσαν τις ανησυχίες περί φιλοδοξιών για απόκτηση πυρηνικών όπλων.
Μεταξύ 2003 και 2005, οι τρεις τότε μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις –Γαλλία, Βρετανία, Γερμανία– διαπραγματεύτηκαν και κατόρθωσαν προσωρινή αναστολή του εμπλουτισμού. Το Ιράν υπέγραψε το 2005 το λεγόμενο Πρόσθετο Πρωτόκολλο, παρέχοντας στην ΙΑΕΑ μεγαλύτερη πρόσβαση στις πυρηνικές του δραστηριότητες.
Ωστόσο, η μάλλον εύθραυστη πρόοδος ανατράπηκε όταν την ίδια χρονιά εξελέγη πρόεδρος ο σκληροπυρηνικός Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ. Το 2006 ο εμπλουτισμός επανήλθε δριμύτερος. Η ΙΑΕΑ κήρυξε το Ιράν μη συμμορφούμενο και το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εξέδωσε την απόφαση 1737, επιβάλλοντας τις πρώτες επίσημες κυρώσεις στο πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης.
2007 – 2012: Φορντό, Stuxnet και δολοφονίες
Πρόσφατη δορυφορική φωτογραφία του Φορντό. (©Maxar Technologies via AP)
Οι ΗΠΑ είχαν καταλήξει το 2007 στο συμπέρασμα ότι το Ιράν είχε σταματήσει το πρόγραμμα πυρηνικών όπλων του από το 2003, αλλά ο συνεχιζόμενος εμπλουτισμός ουρανίου παρέμενε ανησυχητικός. Το 2009 αποκαλύφθηκε ακόμη μία μη δηλωμένη τοποθεσία, το περιώνυμο Φορντό, θαμμένο κάτω από τη γη. Η οχυρωμένη θέση του υποδήλωνε στρατιωτική πρωτοβουλία, ενισχύοντας τους ισραηλινούς φόβους για κρυφό σχέδιο πυρηνικής βόμβας.
Το 2010 οι ΗΠΑ και το Ισραήλ φέρεται να εξαπέλυσαν την κυβερνοεπίθεση Stuxnet, η οποία αχρήστευσε τις συσκευές στις εγκαταστάσεις της Νατάνζ. Μεταξύ 2010 και 2012, αρκετοί Ιρανοί πυρηνικοί επιστήμονες δολοφονήθηκαν στην Τεχεράνη, σε επιχειρήσεις που αποδίδονται ευρέως στη Μοσάντ αλλά και στη CIA.
Παρά την εν λόγω πίεση με κυβερνοεπιθέσεις και δολοφονίες, ο εμπλουτισμός του Ιράν έφτασε το 20%, φέρνοντάς το σημαντικά πιο κοντά σε υλικό οπλικού βαθμού. Η διπλωματική και πολεμική ισορροπία εισήλθαν σε ακόμη μία επικίνδυνη φάση.
2013 – 2015: Το JCPOA και η διπλωματική επανάσταση
Το 2013 πρόεδρος του Ιράν εξελέγη ο Χασάν Ρουχανί, ένας μετριοπαθής κληρικός και πρώην διαπραγματευτής για τα πυρηνικά. Υποσχέθηκε να χαλαρώσει τις εντάσεις με τη Δύση. Επειτα από προκαταρκτικές συνομιλίες, το Ιράν και τα πέντε συν ένα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ μαζί με την Ε.Ε. κατέληξαν στο Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (JCPOA) τον Ιούλιο του 2015.
Η συμφωνία επέβαλε για την επόμενη δεκαετία ή δεκαπενταετία αυστηρούς περιορισμούς στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Μεταξύ πολλών άλλων:
• Ο εμπλουτισμός περιορίστηκε στο 3,67%
• Τα αποθέματα περιορίστηκαν στα 300 κιλά
• Τα περισσότερα εξαρτήματα αποσυναρμολογήθηκαν
• Το Φορντό μετατράπηκε σε ερευνητικό κέντρο σε συνεργασία με τη Ρωσία
• Ο αντιδραστήρας του Αράκ επανασχεδιάστηκε
• Η Τεχεράνη εγγυήθηκε την άδεια 24ωρης παρακολούθησης από την ΙΑΕΑ
Σε αντάλλαγμα, το Ιράν απέκτησε πρόσβαση σε περίπου 100 δισ. δολάρια σε δεσμευμένα περιουσιακά στοιχεία και είδε τις κυρώσεις που σχετίζονται με τα πυρηνικά να αίρονται. Η ΙΑΕΑ επαλήθευσε τη συμμόρφωση του Ιράν, με διαδοχικές τριμηνιαίες εκθέσεις μέχρι το 2018.
2021 – 2024: Εμπλουτισμός χωρίς εποπτεία
Η πυρηνική μονάδα στο Ισφαχάν. (©AP Photo/Vahid Salemi)
Μετά το 2021, οι έμμεσες συνομιλίες για την αποκατάσταση της JCPOA ναυάγησαν. Ο εμπλουτισμός του Ιράν έφτασε στο 60%, ό,τι πλησιέστερο σε οπλικό επίπεδο είχε ποτέ επιτύχει. Η ΙΑΕΑ ανέφερε μειωμένη πρόσβαση σε δεδομένα παρακολούθησης αφού το Ιράν απενεργοποίησε τις κάμερες παρακολούθησης το 2022. Στο εσωτερικό, η ηγεσία μετατοπίστηκε προς πιο σκληρές ιδεολογικές θέσεις.
Γεωπολιτικά, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022 και οι αυξανόμενοι σινοϊρανικοί οικονομικοί δεσμοί άλλαξαν τους υπολογισμούς του Ιράν. Η Τεχεράνη ενέτεινε την ευθυγράμμισή της με τη Μόσχα και το Πεκίνο.
Πρόσφατα, η Μοσάντ ανέφερε ότι η περίοδος που απαιτείται από το Ιράν για τον εμπλουτισμό αρκετού ουρανίου για βόμβα είχε πέσει κάτω από… δύο εβδομάδες. Οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ είναι πιο συγκρατημένες.
Αεροπορικές επιδρομές και νέα πυρηνική φάση
Τον Ιούνιο του 2025 δορυφορικές εικόνες εντόπισαν νέες κατασκευές στο Φορντό και ύποπτη οπλική δραστηριότητα κοντά στο Ισφαχάν. Στις 13 Ιουνίου ισραηλινά μαχητικά αεροσκάφη έπληξαν διάφορες τοποθεσίες, όπως, επί παραδείγματι, το Αράκ. Στις 19 Ιουνίου οι ΗΠΑ εκτέλεσαν την επιχείρηση Midnight Hammer (Σφυρί του Μεσονυχτίου).
Η διπλωματική αρχιτεκτονική που κάποτε συγκρατούσε τις πυρηνικές φιλοδοξίες του Ιράν έχει πλέον κατακερματιστεί. Ο πλανήτης είναι αντιμέτωπος με μια θολή, επικίνδυνη και κλιμακούμενη πυρηνική κρίση στη Μέση Ανατολή.
