Του Απόστολου Κουρουπάκη
Ο Ευγένιος Τριβιζάς έχει καταγραφεί στη συλλογική παιδική μνήμη, αλλά και σε πολλούς γονείς ως ο «παραμυθάς». Ο άνθρωπος που άνοιξε σε χιλιάδες παιδιά και γονείς το παράθυρο της φαντασίας, θίγοντας ταυτόχρονα και κοινωνικά ζητήματα, που τα παιδιά είναι δύσκολο να αντιληφθούν. Με αφορμή λοιπόν την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, ο κ. Τριβιζάς μίλησε στην «Κ» για τον κόσμο των παραμυθιών, το πώς τα παιδιά σήμερα εκλαμβάνουν τα παραμύθια, ποιος ο ρόλος της δημόσιας εκπαίδευσης στην ανάπτυξη της φαντασίας των μαθητών/τριών, αλλά και πώς συνδυάζει τις ιδιότητες του εγκληματολόγου και του συγγραφέα παραμυθιών, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Τόσο ο εγκληματολόγος όσο και ο ποιητής παραμυθιών παρατηρεί αυτό που για τους άλλους περνάει συχνά απαρατήρητο. Και για τους δύο το φαινομενικά ασήμαντο έχει καίρια σημασία». Για την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα από το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο, 28 Ιουνίου, λέει: «Η διάκριση δεν ανήκει μόνο σε μένα, αλλά και σε όλα τα παιδιά που συνεχίζουν να πιστεύουν στη φαντασία, τη μουσική που κρύβεται πίσω από τις λέξεις και τη δύναμη των ονείρων».
–Κύριε Τριβιζά, αναγορεύεστε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, μία μεγάλη τιμή. Πώς αισθάνεστε γι’ αυτό;
–Αισθάνομαι βαθιά συγκίνηση για την αναγνώριση του έργου μου από ένα τόσο αξιόλογο πανεπιστήμιο, και ιδιαίτερα στην Κύπρο, έναν τόπο που αγαπώ και με έχει αγκαλιάσει πάντα με θέρμη. Αυτή η διάκριση δεν ανήκει μόνο σε μένα, αλλά και σε όλα τα παιδιά που συνεχίζουν να πιστεύουν στη φαντασία, τη μουσική που κρύβεται πίσω από τις λέξεις και τη δύναμη των ονείρων.
–Συνδυάζετε δύο ιδιότητες, αυτή του εγκληματολόγου και αυτή του συγγραφέα παραμυθιών. Πώς ο εγκληματολόγος εισέρχεται στη σφαίρα του φανταστικού; Επηρεάζει αυτή η ιδιότητα τον συγγραφέα/παραμυθά;
–Τόσο ο εγκληματολόγος όσο και ο ποιητής παραμυθιών παρατηρεί αυτό που για τους άλλους περνάει συχνά απαρατήρητο. Και για τους δύο το φαινομενικά ασήμαντο έχει καίρια σημασία. Ένα καλαμάκι πορτοκαλάδας, ένα ξυλάκι παγωτού, ένα κουκούτσι κερασιού, ένα χρυσόχαρτο από σοκολατάκι, ένα καμένο σπίρτο μπορεί να κρύβουν τόσο τη λύση ενός ειδεχθούς εγκλήματος όσο και ένα υπέροχο παραμύθι. Επίσης, πολλά από τα θέματα τα οποία πραγματεύεται η σύγχρονη εγκληματολογία, η ενοχή, η παραβατικότητα και η τιμωρία προσφέρουν πλούσιο υλικό για τα βιβλία μου όπως η δίκη και καταδίκη από κυνηγούς και γαιοκτήμονες ενός σκιάχτρου που ονειρεύεται να πετάξει στο «Όνειρο του Σκιάχτρου» (εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας), οι αβάστακτες τύψεις και ενοχές της μικρής Άννας στη «Νύχτα της Μπανανόφλουδας» (εκδόσεις Μεταίχμιο), η απροσδόκητη συνάντηση ενός διαρρήκτη και ενός φιλάργυρου μέσα σε ένα χρηματοκιβώτιο στις «Χελώνες του Βαρώνου» (εκδόσεις Καλέντη).
Η μελέτη των μεθόδων επιβολής της θανατικής ποινής ανά τους αιώνες, μου έδωσε την ιδέα για το «Τηγάνι του Δήμιου» (εκδόσεις Καλέντη), καθώς και για τον τρόπο εκτέλεσης των τριών καταζητούμενων στο θεατρικό μου έργο «Ο Έβδομος Σταθμός». Η μπαλαρίνα καταδικάζεται να πνιγεί σε μια λίμνη με κύκνους, ο κλόουν να εκτελεστεί με ένα εκρηκτικό πούρο και ο κιθαρίστας σε θάνατο δι’ ηλεκτροπληξίας με ηλεκτρική κιθάρα.
–Μπορεί ένα παραμύθι να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο σήμερα, όπως το έκανε στο παρελθόν; Πλέον τα παιδιά έχουν έναν ολόκληρο κόσμο σε μία οθόνη…
–Τα παραμύθια, σε αντίθεση με το γρήγορο και διαρκώς εναλλασσόμενο περιεχόμενο μιας οθόνης, λειτουργούν σαν αγκαλιά. Μιλούν κατευθείαν στην ψυχή του παιδιού. Δεν του προσφέρουν απλώς έναν κόσμο. Του δίνουν τη δύναμη να δημιουργεί κόσμους. Γίνονται γέφυρες σμιλεμένες από λέξεις, που ενώνουν το χτες με το τώρα, τη γιαγιά με το εγγόνι, τον γονιό με το παιδί. Ένα παιδί μπορεί να ξεχάσει σύντομα τι είδε σε μια οθόνη, αλλά ποτέ δεν θα ξεχάσει το παραμύθι που του διάβασε ή του αφηγήθηκε κάποιος που το αγαπά, λίγο πριν αποκοιμηθεί.
–Παρακολουθώντας παρουσιάσεις βιβλίων για παιδιά, έχω την αίσθηση πως σήμερα δεν αγαπούν με τον ίδιο τρόπο όπως παλαιότερα τα παραμύθια… Ισχύει, νομίζετε;
–Δεν πιστεύω ότι τα παιδιά αγαπούν λιγότερο τα παραμύθια. Αρκεί να τους τα προσφέρουμε με τρόπο ανανεωμένο, που να τα αφορά, να τα ξαφνιάζει και να τα διασκεδάζει, απαλλαγμένα από ξεπερασμένα στερεότυπα του παρελθόντος. Το πρόβλημα των στερεοτύπων είναι ουσιαστικής σημασίας. Όλες οι μητριές δεν είναι κακές, ούτε όλες οι βιολογικές μητέρες καλές. Στις δικές μου εκδοχές παραδοσιακών παραμυθιών, προσπαθώ να διατηρώ τα φαντασιακά τους στοιχεία, αλλά παράλληλα να ανατρέπω αδικαιολόγητα στερεότυπα όπως το δίπολο καλού και κακού στα «Τρία Μικρά Λυκάκια». Η παραδοσιακή «Κοκκινοσκουφίτσα» πάλι, διαιωνίζει το στερεότυπο της παθητικής ηρωίδας, η οποία περιμένει από κάποιον άντρα πρίγκιπα ή κυνηγό να λύσει το όποιο πρόβλημα αντιμετωπίζει. Στη δική μου «Κουκινομπλουτζινίτσα», η ηρωίδα προσποιείται ότι εντυπωσιάζεται από την υποκριτική ικανότητα του λύκου να παριστάνει τη γιαγιά και τον προτρέπει να ακολουθήσει καριέρα ηθοποιού στο Χόλυγουντ. Το παραμύθι τελειώνει με την απονομή βραβείου Όσκαρ στον ταλαντούχο λύκο.
–Στο παιδικό παιχνίδι δημιουργείται μία συνθήκη, η οποία λέει «τώρα συμφωνούμε πως ό,τι κάνουμε δεν είναι αλήθεια» είναι ένα άλμα στη φαντασία… ισχύει αυτό και στο παραμύθι;
–Στην περίπτωση του παραμυθιού, όπως και σε άλλα λογοτεχνικά είδη, λειτουργεί μια ιδιαίτερη συνθήκη, αυτή που ο φιλόσοφος Samuel Taylor Coleridge αποκαλεί «ηθελημένη αναστολή της δυσπιστίας» (willing suspension of disbelief). Πρόκειται για μια άτυπη αλλά ουσιαστική συμφωνία ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη: ο αναγνώστης, εισερχόμενος στον κόσμο της φαντασίας που του προσφέρεται, αναστέλλει τη δυσπιστία του και είναι έτοιμος να αφεθεί στη μαγεία της αφήγησης –να ταυτιστεί με τους ήρωες, να συγκινηθεί, να γελάσει, να υποφέρει μαζί τους. Το ίδιο φαινόμενο συμβαίνει, για παράδειγμα, και στο θέατρο: όλοι γνωρίζουμε ότι όσα εκτυλίσσονται επί σκηνής δεν είναι πραγματικά. Κι όμως, χάρη σε αυτή την αναστολή της δυσπιστίας, συμμετέχουμε συναισθηματικά σαν να ήταν όλα αληθινά. Κλαίμε, γελάμε, αγωνιούμε, συγκινούμαστε. Θυμάμαι μια φορά που συμμετείχα σε μια παιδική τηλεοπτική εκπομπή. Στο τέλος, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας βράβευσης ενός διαγωνισμού, ζήτησα από τα παιδιά να διαλέξουν ανάμεσα σε μια σειρά από βιβλία μου και ένα αόρατο πράσινο καγκουρό. Και τι επέλεξαν; Το καγκουρό –με ενθουσιασμό, χωρίς αμφιβολία, παρόλο που ήξεραν καλά πως αυτό που τους προσέφερα δεν ήταν υπαρκτό. Ήταν μια συγκινητική στιγμή ηθελημένης αποδοχής του φανταστικού.
–Τα παραμύθια μπορούν να ακουμπούν δύσκολα θέματα, ίσως δυσνόητα στα παιδιά;
–Δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά είναι σίγουρα εφικτό να αποδώσει κανείς, με συμβολικό και αλληγορικό τρόπο, δύσκολα, ακόμη και επώδυνα θέματα και να ανοίξει τον δρόμο για ενσυναίσθηση, κατανόηση και ελπίδα. Το θέμα του ρατσισμού και της γενοκτονίας, για παράδειγμα, το προσεγγίζω στο έργο μου «Η Τελευταία Μαύρη Γάτα». Τα δεινά του πολέμου αποτελούν τον πυρήνα του «Κοτσανιού του Πετροκέρασου», ενώ στο θεατρικό μου έργο «Τα Γουρουνάκια Κουμπαράδες» θίγω το ζήτημα της προσφυγιάς.
«Τα βιβλία του εκπαιδευτικού μας συστήματος είναι βαρετά»
–Η δημόσια εκπαίδευση προφανώς και δεν συμβάλλει στην ενεργοποίηση της φαντασίας… πώς θα μπορούσε να τη συμπεριλάβει στο σύστημά της;
–Βελτιώνοντας και καθιστώντας ελκυστικά τα σχολικά βιβλία. Και το λέω αυτό γιατί, δυστυχώς, τα βιβλία του εκπαιδευτικού μας συστήματος είναι –στην πλειονότητά τους– κουραστικά, ανιαρά και βαρετά. Ταλαιπωρούν τόσο πολύ τα παιδιά, ώστε, μέσα από μια διαδικασία γενικευμένων εξαρτημένων αντανακλαστικών, καταλήγουν να νιώθουν αποστροφή για οποιοδήποτε έντυπο συναντήσουν στη μετέπειτα ζωή τους –με πιθανή εξαίρεση, ίσως, τις επιταγές. Πόσο πιο ελκυστική θα ήταν, για παράδειγμα, μια άσκηση αριθμητικής του τύπου: «Ένα κιλό πατάτες κοστίζει 90 λεπτά. Πόσο κάνουν 10 κιλά;». Πόσο πιο ελκυστική θα μπορούσε να γίνει μια άσκηση αριθμητικής, αν παρουσιαζόταν μέσα από το πρίσμα της φαντασίας και του παιχνιδιού, όπως: «Όταν ο Πινόκιο λέει ψέματα, η μύτη του μεγαλώνει 2,5 πόντους. Πόσο θα μεγαλώσει, αν πει είκοσι ψέματα;» ή «Για κάθε δέκα χρόνια που κοιμάται η Ωραία Κοιμωμένη, χρειάζεται ένα φιλί για να ξυπνήσει. Πόσα φιλιά θα χρειαστεί να της δώσει κανείς αν κοιμόταν δώδεκα χρόνια;» Με αυτό τον τρόπο η γνώση εμπλουτίζεται με συναίσθημα και χιούμορ, ριζώνει βαθύτερα, και συνδέεται με τον κόσμο του παιδιού.
–Ποια είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή σας όλα αυτά τα χρόνια παραμυθιού;
–Ότι, μέσα από τα παραμύθια, κατάφερα να συνομιλήσω με χιλιάδες παιδιά σε όλο τον κόσμο, χωρίς ποτέ να ταξιδέψω εκεί που ζουν, χωρίς ποτέ να τα γνωρίσω... Ότι κάποιες λέξεις μου έγιναν σκέψη, παιχνίδι, έμπνευση, ή παρηγοριά σε κάποια παιδική καρδιά... Ότι έλαβα επιστολές όπως αυτή που παραθέτω: «Κύριε Τριβιζά, Σας ευχαριστώ, για όλες τις όμορφες, χαρούμενες στιγμές που χαρίσατε στον πολυαγαπημένο μου ανηψιό, διαβάζοντας τα βιβλία σας. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα νοσηλευόταν σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης και ζητούσε να του στέλνουν συνεχώς τα βιβλία σας. Ήταν φανατικός αναγνώστης σας, δηλαδή, εγώ του διάβαζα και εκείνος γελούσε, ξεχνούσε τις δυσκολίες και μου ζητούσε να του τα διαβάζω ξανά και ξανά. Τα αγαπημένα του: οι ιστορίες από τη “Φρουτοπία”, “Τα 88 Ντολμαδάκια”, “Η Χαρά και το Γκουντούν”, “Το Παπάκι που δεν του Αρέσανε τα Ποδαράκια του”, “Ο Τουνελόδρακος”, “Ο Κροκόδειλος που Πήγε στον Οδοντογιατρό”, ο “Ναυαγός Κοκκινοτρίχης”, και πόσα άλλα από τη σειρά “Το Νησί των Πυροτεχνημάτων”, καθώς και η “Φρικαντέλα” και “Η Μάγισσα Φουφήχτρα”, “Η Φιφή και η Φωφώ, οι Φαντασμένες Φάλαινες” και τόσα άλλα... Και όλο διάβαζα και όλο γελούσε με τα αστεία ονόματα και τα παθήματα των ηρώων. Στους “Πειρατές της Καμινάδας” σταματήσαμε. Ήταν το τελευταίο βιβλίο σας που διαβάζαμε μαζί, αλλά δεν το τελειώσαμε, όμως, ποτέ... Σαν σήμερα, τέτοια ώρα περίπου “έφυγε”. Τον έλεγαν Δημήτρη. Ήταν επτά ετών. Μ.Δ».
–Είστε αισιόδοξος με όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο;
–Για μια εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη απάντηση, σας παραπέμπω στο βιβλίο μου «Αν σου Πέσει ένα Βουβάλι στο Κεφάλι», από τη σειρά Παραμύθια Ντορεμύθια των Εκδόσεων Μεταίχμιο, το οποίο φέρει τον υπότιτλο: «Το Βιβλίο της Αισιοδοξίας».
