Του Απόστολου Κουρουπάκη
Κυκλοφόρησε, σε ψηφιακή μορφή, η μονογραφία του δρος Χρυσοβαλάντη Κυριάκου με τίτλο «Christian Diversity in Late Venetian Cyprus: A Study and English Translation of Codex B-030 from the Collections of the Bank of Cyprus Cultural Foundation». Η έκδοση αποτελεί καρπό του μεταδιδακτορικού προγράμματος «Πτυχές της πολυθρησκευτικότητας και της ανθρωπογεωγραφίας στην πρώιμη νεότερη Κύπρο, από τους Βενετούς στους Οθωμανούς», με ανάδοχο φορέα το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου και μεταδιδακτορικό ερευνητή τον ιστορικό δρα Χρυσοβαλάντη Κυριάκου, υπό την εποπτεία της διευθύντριας του Πολιτιστικού Ιδρύματος, δρ Ιωάννας Χατζηκωστή. Ο δρ Κυριάκου σημειώνει πόσο σημαντικό είναι αυτές οι πηγές να διατίθενται ελεύθερα, καθώς και την αξία των ανθρωπιστικών σπουδών, τον ρόλο των οποίων πρέπει να επαναξιολογήσουμε.
–Θα ήθελα κατ’ αρχάς δυο λόγια για τον κώδικα Β-030, ένα χειρόγραφο του 16ου αιώνα, από τη συλλογή χειρογράφων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τράπεζας Κύπρου, το οποίο εκδίδεις και σχολιάζεις;
–Πρόκειται για ένα μοναδικό χειρόγραφο, γραμμένο σε βενετικά ιταλικά, που χρονολογείται μεταξύ του 1580 και 1595. Περιλαμβάνει μια εκτενή αναφορά περί των θρησκευτικών σφαλμάτων των διάφορων χριστιανικών ομάδων της Κύπρου (Ελλήνων, Αρμενίων, Κοπτών, Μαρωνιτών, Ιακωβιτών και, σε μικρότερο βαθμό, Λατίνων) γραμμένη από την οπτική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας της εποχής της Μεταρρύθμισης. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια από τις σημαντικότερες πηγές για την κοινωνική και θρησκευτική ιστορία της Κύπρου κατά τη λατινική περίοδο. Πέρα από την αναφορά, η οποία συντάχθηκε γύρω στο 1560, το χειρόγραφο αποτελείται από ένα συμπίλημα βενετικών εγγράφων και κείμενων με κοινωνικό, διοικητικό, οικονομικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον.
–Έχεις κάποια σκέψη για το ποιος μπορεί να είναι ο συγγραφέας;
–Η ταυτότητα του συγγραφέα της θρησκευτικής αναφοράς μάς είναι άγνωστη. Υπάρχουν εσωτερικές ενδείξεις ότι μάλλον επρόκειτο για ιερωμένο του λατινικού δόγματος (δηλαδή Ρωμαιοκαθολικό), ο οποίος φαίνεται να συνέλεξε επιτόπου πληροφορίες, διερευνώντας τα θρησκευτικά ήθη και έθιμα των χριστιανικών κοινοτήτων της Κύπρου. Στο βιβλίο διατυπώνω ορισμένες περαιτέρω σκέψεις σχετικά με το πρόσωπο αυτό, καθώς επίσης και τη σχέση του με τον κύκλο του Φίλιππο Μοτσενίγο, τελευταίου Λατίνου αρχιεπισκόπου Λευκωσίας στο κατώφλι της μετάβασης από τη βενετική στην οθωμανική κυριαρχία.
–Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα, αλλά και αργότερα έχω την αίσθηση ότι δεν είχαμε ιδιαίτερες δογματικές ή διαθρησκευτικές έριδες, εσύ μιλάς για συγκρουσιακή συνύπαρξη, τι ισχύει;
–Έχω την αίσθηση ότι ο μεσαίωνας και η πρώιμη νεότερη εποχή είναι η κατ’ εξοχήν περίοδος τέτοιων συγκρούσεων και εντάσεων. Αυτό δεν ήταν μόνο κυπριακό φαινόμενο: π.χ., ο ιστορικός David Nirenberg, που εξετάζει τη συνύπαρξη Χριστιανισμού, Ιουδαϊσμού και Ισλάμ με σημείο αναφοράς τη μεσαιωνική Ισπανία και Γαλλία, μιλά για «κοινότητες της βίας». Λίγο πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η θρησκευτική ένταση μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων ήταν τέτοια, που οι φανατικά Ορθόδοξοι έλεγαν ότι προτιμούν το τουρκικό τουρμπάνι παρά τον λατινικό σκούφο. Από την άλλη, δεν πρέπει να υποτιμούμε τη σημασία της συνύπαρξης, της καθημερινής αποδοχής του Άλλου, των μηχανισμών και πρακτικών της καλής γειτονίας, ακόμη και της αλληλεπίδρασης. Το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Θα έλεγα ότι η μελέτη της κυπριακής ιστορίας –και ευρύτερα της ελληνικής, αλλά ας επικεντρωθούμε στην περίπτωση της Κύπρου– πάσχει από φαινόμενα ιδεολογικοποίησης. Το βλέπουμε αυτό τόσο σε εθνοκεντρικές προσεγγίσεις του παρελθόντος, κυρίως ως αντίδραση στην αποικιακή ανάγνωση της κυπριακής ιστορίας από τους Βρετανούς, όσο και σε νεότερες αναθεωρητικές ερμηνείες, οι οποίες αντικατοπτρίζουν την κοινωνική και ιδεολογική διαδικασία μετασχηματισμού της κυπριακής ταυτότητας των τελευταίων 20-30 χρόνων. Το έργο του ιστορικού δεν είναι η ιδεολογικοποίηση του αντικειμένου του, αλλά η γνώση και η κατανόηση. Ο κώδικας Β-030 αποκαλύπτει μια πραγματικότητα περισσότερο σύνθετη απ’ όσο νομίζαμε. Στις σελίδες του ανιχνεύουμε τις γκρίζες ζώνες ενός κόσμου, ο οποίος δεν ήταν ούτε θρησκευτικό γκουλάγκ ούτε μια πολυπολιτισμική Νέα Υόρκη της μεσαιωνικής Μεσογείου.
–Φαίνεται μέσα από το βιβλίο σου το μότο των Βενετών «πρώτα Βενετοί μετά χριστιανοί»;
–Είναι αλήθεια ότι οι Βενετοί κυβερνούσαν τις αποικίες τους με πολιτικό ρεαλισμό. Τους ενδιέφερε λιγότερο η επιβολή θρησκευτικής ομοιομορφίας, ο εκλατινισμός στην περίπτωσή μας, και περισσότερο η καλλιέργεια κλίματος ειρήνης και αγαστής συνεργασίας υπό το βενετικό καθεστώς. Η Κύπρος ήταν πολύ σημαντική γι’ αυτούς: «η πλουσιότερη, μεγαλύτερη και πλέον απομακρυσμένη κτήση της Βενετίας» κατά τον Benjamin Arbel. Η πανσπερμία χριστιανικών παραδόσεων που αποτυπώνει ο κώδικας Β-030 επιβεβαιώνει τον πολιτικό ρεαλισμό των Βενετών: σε μια εποχή που η Ρώμη προωθούσε όλο και περισσότερο τη θρησκευτική ομοιογένεια, απαντώντας στην Μεταρρύθμιση, οι Βενετοί επιλέγουν να διατηρήσουν τις πολλαπλές εκφράσεις χριστιανικής πίστης στην Κύπρο. Γιατί; Επειδή γνωρίζουν ότι οι Οθωμανοί καραδοκούν. Και η ενότητα στο εσωτερικό είναι πολύτιμη.
Επαναξιολόγηση του ρόλου των ανθρωπιστικών σπουδών
–Οι ανθρωπιστικές σπουδές στην Κύπρο νομίζω ότι είναι κάπως παραγκωνισμένες…
–Οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι γενικότερα παραγκωνισμένες, διεθνώς. Παλαιότερα, οι ανθρωπιστικές σπουδές επικεντρώνονταν στο να διαπλάσουν το ήθος και την προσωπικότητα του ενεργού πολίτη. Η ανώτερη εκπαίδευση ήταν, συνήθως, για τους λίγους. Σήμερα, που ο αριθμός των φοιτητών αυξάνεται παγκοσμίως, δίνεται περισσότερη έμφαση στην απόκτηση δεξιοτήτων και την επαγγελματική αποκατάσταση. Η επιβίωση των ανθρωπιστικών κλάδων στα πανεπιστήμια εξαρτάται εν πολλοίς από τον αριθμό φοιτητών που προσελκύουν. Όμως ένα πτυχίο/μεταπτυχιακό/διδακτορικό στην ιστορία ή τη φιλολογία, π.χ., δεν είναι αρκετό για να εξασφαλίσει στον/στην κάτοχό του εργασία. Έτσι οι νέοι στρέφονται προς άλλες κατευθύνσεις, κάποτε δεν επιλέγουν καν να σπουδάσουν αυτό που αγαπούν, η πίεση προς τους κλάδους ανθρωπιστικών σπουδών στα πανεπιστήμια αυξάνεται, ενίοτε γίνονται ατυχείς συμβιβασμοί που επηρεάζουν την ίδια την επιστημονική παραγωγή και ακαδημαϊκή διδασκαλία. Μιλάμε για ευρύτερα, παγκόσμια προβλήματα, που πρέπει κάποια στιγμή να τα δούμε σοβαρά. Ο ρόλος των ανθρωπιστικών σπουδών πρέπει να επαναξιολογηθεί. Η μοναξιά, η αποστέρηση των δικαιωμάτων και ελευθεριών που όλοι βιώσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας (και ενδεχομένως να βιώσουμε ξανά στο μέλλον) μας φέρνει αντιμέτωπους με το εαυτό μας και τους άλλους ανθρώπους. Πού θα βρούμε τις απαντήσεις; Στα βιβλία, στις ιδέες, στις αξίες μας, στην «εσωτερική μας ακρόπολη», όπως θα έλεγε ο Μάρκος Αυρήλιος…
–Τεχνολογία και ανθρωπιστικές σπουδές είναι ένας τομέας που μπορεί να υποστηριχθεί περισσότερο;
–Η εποχή μας είναι εποχή διάχυσης της γνώσης. Δεν υπάρχει λόγος να γίνεται έρευνα, να δαπανάται κόπος, χρόνος και χρήμα, εάν όλα αυτά δεν έχουν κάποιο ευρύτερο νόημα, δεν σημαίνουν κάτι ουσιαστικό για την κοινωνία και τον άνθρωπο, τόσο τοπικά όσο και παγκόσμια. Η τεχνολογία, και ιδιαίτερα οι ψηφιακές/ηλεκτρονικές εκδόσεις προσφέρουν τη δυνατότητα αμεσότερης επικοινωνίας μεταξύ ερευνητών και κοινού. Η πρόσφατη ηλεκτρονική δημοσίευση του κώδικα Β-030 από το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου δείχνει ακριβώς τις προοπτικές που υπάρχουν στον τομέα αυτό. Αξιοποιήθηκε ένα μοναδικό χειρόγραφο του 16ου αιώνα από τις συλλογές του Πολιτιστικού Ιδρύματος, μέσα στο πλαίσιο τρέχοντος ερευνητικού προγράμματος για τη χριστιανική ετερότητα και πολυθρησκευτικότητα στην πρώιμη νεότερη Κύπρο, με μεταδιδακτορικό ερευνητή τον υποφαινόμενο, υπό την εποπτεία της Διευθύντριας του Πολιτιστικού Ιδρύματος, δρ Ιωάννας Χατζηκωστή. Στην υλοποίηση της δημοσίευσης ενεπλάκησαν πολλοί φορείς: το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου ως ανάδοχος φορέας του προγράμματος, με συγχρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης και τα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Κύπρο, μέσω του Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας. Με λίγα λόγια: αν υπάρχει συνεργασία, καλή θέληση και σκληρή δουλειά πολλά μπορούν να γίνουν.
–Τι προσφέρει στη βιβλιογραφία η έκδοση αυτή και ποια είναι τα κύρια συμπεράσματα στα οποία κατέληξες;
–Η μελέτη του κώδικα Β-030 ξεκίνησε το 2012 στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου επί Λατινοκρατίας, που εκπονήθηκε στο Ελληνικό Ινστιτούτο του Royal Holloway, University of London. Η διπλωματική έκδοση του χειρογράφου, με ελληνική μετάφραση και αναλυτικό σχολιασμό, εντάχθηκε στην εκδοτική σειρά του Μουσείου της Ιεράς Μονής Κύκκου (2019). Η πρόσφατη ηλεκτρονική δημοσίευση της αγγλικής μετάφρασης του κώδικα Β-030 (με ιστορική εισαγωγή) από το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου εξυπηρετεί δύο στόχους. Πρώτον, να κάνει τα περιεχόμενα του κώδικα προσβάσιμα στο ευρύ κοινό διεθνώς, να μεταφέρει δηλαδή αυτό το σημαντικό βενετικό χειρόγραφο από τα ράφια των συλλογών του Πολιτιστικού Ιδρύματος και να το βάλει, μέσω της οθόνης του υπολογιστή, στο σπίτι του αναγνώστη, ανεξαρτήτως τόπου διαμονής, γλώσσας, επιπέδου μόρφωσης, κ.λπ. Πρόκειται για μια διαδικασία πρωτοποριακά δημοκρατική: στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να εντοπίσει ψηφιακές αναπαραγωγές χειρογράφων και παλαιτύπων και να τις εξετάσει, αν διαθέτει φυσικά τις απαιτούμενες δεξιότητες. Παραμένουν, όμως, σχετικά περιορισμένες οι ελεύθερα προσβάσιμες μεταφράσεις σπάνιων ιστορικών πηγών, όπως ο κώδικας Β-030. Δεύτερος στόχος ήταν ενταχθεί η Κύπρος στον ευρωπαϊκό χάρτη της πρώιμης νεότερης πολυθρησκευτικότητας, δηλαδή να αναδειχθεί τόσο η μοναδικότητα της κυπριακής ιστορικής εμπειρίας όσο και τα κοινά σημεία με άλλες πολυθρησκευτικές κοινωνίες του 1600, όπως η Ιρλανδία, η Γαλλία, η Αγγλία και η κεντρική Ευρώπη.
–Νομίζεις ότι έχουμε φτάσει στην εποχή που αρχίζουν και υπερισχύουν οι ψηφιακές εκδόσεις;
–Θεωρώ ότι οι ψηφιακές εκδόσεις είναι πολύτιμες. Τα έντυπα (τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την επιστημονική παραγωγή και τη λογοτεχνία), όμως, παραμένουν αναντικατάστατα.
Η ιστορία είναι μια όμορφη κοπέλα
–Η ιστορία μπορεί να μας διδάξει, την ακούμε;
–Η ιστορία είναι μια όμορφη κοπέλα χωρίς στόμα. Δεν μπορεί να μιλήσει, πολύ περισσότερο να διδάξει. Την κοιτάς, την ερωτεύεσαι, την ακολουθείς. Δεν ξέρεις πού θα σε οδηγήσει. Είναι μια ωραία περιπέτεια. Το μόνο που μπορεί να μας διδάξει είναι τα λάθη μας. Και τα λάθη μας επαναλαμβάνονται αενάως. Τα λάθη μας συμβαίνουν τώρα, στο σήμερα.
–Ήταν η Κύπρος μια πολυεθνική επικράτεια τελικά; Έμαθε να ζει με το διαφορετικό και τον Άλλο;
–Την απάντηση την αφήνω στην κρίση του κάθε αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να διαβάσει το χειρόγραφο στην ιστοσελίδα του Πολιτιστικού Ιδρύματος και φυσικά να δει τον ίδιο τον κώδικα, όταν με το καλό ανοίξουν τα μουσεία από την 1η Ιουνίου.
Πληροφορίες
Η μονογραφία για τον κώδικα Β-030 είναι διαθέσιμη διαδικτυακά, ως έκδοση ανοικτής πρόσβασης, μέσω της ιστοσελίδας του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τράπεζας Κύπρου (www.boccf.org) και του Ιδρυματικού Αποθετηρίου του Πανεπιστημίου Κύπρου «ΓΝΩΣΙΣ» (https://gnosis.library.ucy.ac.cy/handle/7/61672).
