Του Απόστολου Κουρουπάκη
Με τον βυζαντινολόγο δρα Ανδρέα Φούλια κάναμε μία κουβέντα για το σπουδαίο από κάθε άποψη μνημείο της Κανακαριάς, στη Λυθράγκωμη της Αμμοχώστου, με αφορμή την αποπεράτωση των εργασιών συντήρησης του ναού και των μοναστηριακών κτηρίων που τον περιβάλλουν, από τη δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά. Ο δρ Ανδρέας Φούλιας μιλάει για τη σημασία που έχει ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς για τη βυζαντινή τέχνη και ιστορία, και όχι μόνο για την Κύπρο. Μιλάει για τις προκλήσεις που αντιμετώπισε η Επιτροπή κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης και εξαίρει την αγαστή συνεργασία όλων των εμπλεκομένων, της Τεχνικής Επιτροπής, του Συμβουλευτικού της Σώματος, των ομάδων των μελετητών, αλλά και του εργολάβου και του εργατικού προσωπικού, «όλοι αντιλαμβάνονταν ότι είχαμε να συντηρήσουμε ένα σημαντικό μνημείο με ιστορία 1500 χρόνων» λέει. Σημειώνει πως η αποτοίχιση των ψηφιδωτών και ορισμένων τοιχογραφιών του ναού ήταν αναμφίβολα ένα μεγάλο πλήγμα για το ίδιο το μνημείο αλλά και για τον πολιτισμό της Κύπρου: «Δυστυχώς οι καταστροφές αυτές αποτελούν πλέον μέρος της πολυσύνθετης ιστορίας του. Στηριζόμενοι στις παλαιότερες επιστημονικές δημοσιεύσεις, κάποια από αυτά εντοπίστηκαν, ταυτίστηκαν, επανακτήθηκαν και ευτυχώς επαναπατρίστηκαν».
–Γιατί ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς είναι τόσο σημαντικός για την Κύπρο και την τέχνη γενικότερα;
–Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς είναι σημαντικός για την Κύπρο αλλά και τη βυζαντινή τέχνη γενικότερα, επειδή είναι ένα μνημείο το οποίο ενσωματώνει αρχιτεκτονικά μέρη από τον 5ο αιώνα και εξής, και ζωγραφικά στοιχεία από τον 6ο αιώνα μέχρι και τον 16ο. Ο σημερινός τρουλλαίος ναός είναι κυρίως το αποτέλεσμα μιας ανοικοδόμησης του 12ου αιώνα, αφού προηγήθηκε μια ενδιάμεση φάση τον 8ο αιώνα. Αρχικά κτίστηκε εκεί μια παλαιοχριστιανική ξυλόστεγη βασιλική και ακολούθησαν διαδοχικές οικοδομικές φάσεις και επιδιορθώσεις στους μετέπειτα αιώνες. Από τη φάση του 5ου αιώνα σώθηκε η αψίδα στα ανατολικά, όπου το τεταρτοσφαίριό της διακοσμήθηκε με το σημαντικό προεικονομαχικό και αποσπασματικό ψηφιδωτό του 6ου αιώνα με την απεικόνιση της ένθρονης Βρεφοκρατούσας Θεοτόκου, τους Αγγέλους και στο εσωράχιό της τα μετάλλια με τις μορφές των αποστόλων. Η τοποθέτηση της Βρεφοκρατούσας μέσα σε αμυγλαδόσχημη φωτεινή δόξα εμπεριείχε θεολογικό νόημα, που ήθελε να τονίσει και να υποστηρίξει το δυοφυσιτικό δόγμα του Χριστού, αλλά και τον ρόλο της Παναγίας ως Θεοτόκου σε μια εποχή έντονων συζητήσεων και αποφάσεων Οικουμενικών Συνόδων. Αναφέραμε ήδη ότι το ψηφιδωτό αυτό, είναι προεικονομαχικό, δηλαδή είναι από αυτά τα λίγα ζωγραφικά έργα που διασώθηκαν πριν από την έκρηξη της εικονομαχικής κρίσης το 726 που κράτησε μέχρι το 843. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο στην Ιταλία, στο Σινά και στην ανατολική Τουρκία σώζονται αντίστοιχα προεικονομαχικά ψηφιδωτά, τα οποία είναι μεγάλης σημασίας για τον χαρακτήρα της πρώιμης χριστιανικής ζωγραφικής. Από την άλλη, η όμορφη εκκλησία της Κανακαριάς ήταν ο κυρίως ναός της Λυθράγκωμης Αμμοχώστου και το καύχημα των κατοίκων της, αφού ήταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής της κοινότητας, πράγμα βέβαια που ισχύει για κάθε χωριό ή πόλη.
Ο Χριστός όπως ήταν πριν από την αποτοίχισή του.
–Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε σχετικά με την τεκμηρίωση/συντήρηση του ναού;
–Ο ναός και το μοναστήρι της Παναγίας της Κανακαριάς είχε ελκύσει περιηγητές και ερευνητές από παλιά και έτσι ορισμένοι μας άφησαν κείμενά τους γι’ αυτό. Τρία όμως σημαντικά επιστημονικά συγγράμματα συνέβαλαν στο να το κάνουν γνωστό στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, συνεπώς και στην επιστημονική τεκμηρίωση του ναού και των κειμηλίων του: πρώτα το άρθρο του Ρώσου ερευνητή Jakov Smirnov το 1897 και μετά οι μονογραφίες της Marina Sacopoulo, La Theotokos a la mandorle de Lythrankomi, και λίγα χρόνια μετά το σπουδαιότερο πόνημα για το μνημείο, που έγραψαν οι A.H.S. Megaw, E.J.W. Hawkins, The Church of the Panagia Kanakaria at Lythrankomi in Cyprus. Its Mosaics and Frescoes. Βέβαια, όταν λήφθηκε η απόφαση πριν από τρία χρόνια περίπου από την Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά για συντήρηση/αποκατάσταση του μνημείου, έπρεπε να το ξαναδούμε, να το μελετήσουμε, να αναγνωρίσουμε τις αρχιτεκτονικές του φάσεις, να αξιολογήσουμε τη στατική του επάρκεια, αλλά και να μετρήσουμε τις ζημιές που άφησε ο χρόνος και η εγκατάλειψη και δυστυχώς η καταστροφική δράση αρχαιοκαπήλων, οι οποίοι αφαίρεσαν γύρω στο 1979 το γνωστό επιτοίχιο ψηφιδωτό και ορισμένες τοιχογραφίες. Για τη συντήρηση του μοναστηριακού συγκροτήματος εργάστηκαν και συνεργάστηκαν δεκάδες άνθρωποι από όλη την Κύπρο με αίσθημα ευθύνης, βρίσκοντας λύσεις για τα όποια προβλήματα υπήρχαν.
–Με αφορμή τις εργασίες συντήρησης της Κανακαριάς ήλθαν στο φως νέα στοιχεία για τον ναό, ποια είναι αυτά; Αλλάζει κάτι στο ιστορικό γίγνεσθαι;
–Οι όροι εντολής συντήρησης του ναού και του μοναστηριού της Κανακαριάς ήταν συγκεκριμένοι και δεν περιελάμβαναν οποιουδήποτε είδους αρχαιολογική ανασκαφή. Σε κάθε περίπτωση όμως όταν αναλαμβάνονται τέτοια μεγάλα έργα συντήρησης, δίδεται η ευκαιρία για μια επανεξέταση των δεδομένων, αρχιτεκτονικών, ζωγραφικών και άλλων. Τα όποια νέα στοιχεία και ευρήματα δεν φαίνεται να αλλάζουν κάτι από τη γενικότερη ιστορία του μνημείου, αλλά σε κάθε περίπτωση θα αξιολογηθούν από τους ειδικούς και θα δημοσιευτούν σε εύθετο χρόνο.
Tο ψηφιδωτό μετάλλιο με τον Απόστολο Ανδρέα, μετά την επιστροφή του στην Κύπρο το 2018. Είναι το τελευταίο κομμάτι που έχει εντοπιστεί και επαναπατριστεί από το εξωτερικό.
–Ο ναός δυστυχώς βεβηλώθηκε μετά το 1974, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του αποκολλήθηκαν, αυτό δυσκόλεψε την επανάγνωση του μνημείου; Πόσο σημαντικές είναι για την κατανόηση της βυζαντινής τέχνης;
–Η αποτοίχιση των ψηφιδωτών και ορισμένων τοιχογραφιών του ναού ήταν αναμφίβολα ένα μεγάλο πλήγμα για το ίδιο το μνημείο αλλά και για τον πολιτισμό της Κύπρου. Δυστυχώς οι καταστροφές αυτές αποτελούν πλέον μέρος της πολυσύνθετης ιστορίας του. Στηριζόμενοι στις παλαιότερες επιστημονικές δημοσιεύσεις, κάποια από αυτά εντοπίστηκαν, ταυτίστηκαν, επανακτήθηκαν και ευτυχώς επαναπατρίστηκαν. Πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση που υπάρχει όταν συντηρείς ένα τέτοιο μνημείο, τα δεδομένα αυτά τα λαμβάνεις υπόψη σου σε σχέση με τις επεμβάσεις που γίνονται. Ελπίζουμε όλοι ότι κάποια μέρα θα μπορέσουν να επανατοποθετηθούν τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες που αποτοιχίστηκαν στην αρχική τους θέση. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι πολύ σημαντικό ακόμη και σήμερα να γίνονται επιστημονικές τεκμηριώσεις των κειμηλίων όλων των ναών.
–Ποιες ήταν οι προκλήσεις που έπρεπε να αντιμετωπιστούν κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης από την Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά;
–Οι προκλήσεις ήταν πολλές και η δουλειά που χρειάστηκε να γίνει πολυσύνθετη και συλλογική. Η συντήρηση ενός μεγάλου μνημείου, με πολλές αρχιτεκτονικές φάσεις, ζωγραφική διαφόρων εποχών και προβλήματα εγκατάλειψης δεκαετιών είναι πάντα μια μεγάλη πρόκληση, που προνοεί αρκετές ώρες δουλειάς από όλους, συντονισμό εργασιών και οικονομικό κόστος βέβαια. Το σημαντικότερο πρόβλημα που είχαμε να διαχειριστούμε ήταν ο σεβασμός της ιστορίας και της αυθεντικότητας του μνημείου, ώστε οι επόμενες γενεές να παραλάβουν από εμάς ένα ναό που θα καθοδηγεί σωστά τον πιστό, τον θεατή και τον ειδικό, χωρίς να τον παραπλανεί με αυθαίρετες και μη αναστρέψιμες επεμβάσεις. Ακόμα λάβαμε υπόψη μας και τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο, αφαιρώντας μεγάλα διακοσμητικά δένδρα που φυτεύτηκαν αυθαίρετα δημιουργώντας πραγματικό κίνδυνο οι ρίζες τους να κατέστρεφαν τυχόν θεμέλια και αρχαιότητες από την παλαιοχριστιανική βασιλική που βρίσκονταν καλυμμένα από το έδαφος. Έγιναν επίσης στερεωτικές εργασίες σε πρόσκτισμα του ναού που βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά.
–Ακολουθείτε διεθνείς πρακτικές συντήρησης και αποκατάστασης, και συνεργάζεστε πολλοί για κάθε έργο…
–Οι εργασίες της Τεχνικής Επιτροπής ακολουθούν πάντοτε τις διεθνείς επιστημονικές πρακτικές συντήρησης και αποκατάστασης αρχαίων μνημείων, έτσι ώστε αυτό να διατηρεί την αρχική του υπόσταση και τα αυθεντικά του στοιχεία. Ασφαλώς σε κάθε περίπτωση δεν διαφεύγουν της προσοχής μας τα κοινωνικά δεδομένα κάθε μνημείου, αλλά και ότι τα θέματα συντήρησης και αποκατάστασης επιδέχονται πολλών διαφορετικών ερμηνειών και αποκλινουσών απόψεων. Σεβαστές βέβαια οι διαφορετικές απόψεις, αλλά θεωρώ ότι η διεπιστημονική ομάδα της Τεχνικής Επιτροπής μπορεί να υποστηρίξει με σοβαρά επιχειρήματα τις όποιες αποφάσεις της. Πέρα όμως από αυτές τις γενικές θεωρητικές αρχές θα πρέπει να πω ότι το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε ήταν η διαβρωτική δράση της υγρασίας και των ομβρίων υδάτων, που σε ορισμένες περιπτώσεις εισέρχονταν στον ναό και ειδικά στην ανατολική πλευρά, όπου προκάλεσαν ζημιές. Η υγρασία προκαλεί σταδιακά αποσάθρωση και καταστροφή όχι μόνο της τοιχοποιίας αλλά και των όποιων τοιχογραφιών επηρεάζονται από αυτήν. Τα θέματα αυτά βέβαια αντιμετωπίστηκαν ριζικά και όλες οι τοιχογραφίες στερεώθηκαν και συντηρήθηκαν με επιτυχία. Θα πρέπει εδώ να εξάρω την αγαστή συνεργασία όλων των εμπλεκομένων, της Τεχνικής Επιτροπής, του Συμβουλευτικού της Σώματος, των ομάδων των μελετητών, αλλά και του εργολάβου και του εργατικού προσωπικού, οι οποίοι αντιλαμβάνονταν ότι είχαμε να συντηρήσουμε ένα σημαντικό μνημείο με ιστορία 1500 χρόνων.
–Ποια άλλα μνημεία της Κύπρου είναι αυτής της σπουδαιότητας;
–Η Κύπρος παρά το μικρό της μέγεθος έχει μεγάλη ιστορία, πολλά και σημαντικά μνημεία. Η βραβευμένη με βραβείο Europa Nostra, Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά είναι περήφανη για το έργο που έχει επιτελέσει μέχρι σήμερα, αφού 200 μνημεία σε όλη την Κύπρο συντηρήθηκαν και αποκαταστάθηκαν, ενώ ορισμένα διασώθηκαν από βέβαιο αφανισμό. Η Επιτροπή βρίσκεται τώρα στη διαδικασία συντήρησης σπουδαίων μνημείων, όπως είναι ο εμβληματικός ναός του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη μεσαιωνική Αμμόχωστο, ο Άγιος Προκόπιος στη Σύγκραση, ο Άγιος Γεώργιος του Φαράγγου στο Βαρώσι, η Παναγία Αψινθιώτισσα στο Σιχαρί, τα τεμένη στο Κοιλάνι και στον Άγιο Θωμά στη Λεμεσό κ.ά. Όλα τα μνημεία, ο κάθε ναός, το κάθε τέμενος είναι μοναδικά και το καθένα έχει τη δική του σπουδαιότητα και μοναδικότητα, συνθέτοντας όλα μαζί το ιστορικό και μνημειακό μωσαϊκό του νησιού. Εξάλλου γι’ αυτό ονομάζονται μνημεία, ακριβώς επειδή διασώζουν τις μνήμες και τις αναμνήσεις των ανθρώπων που έζησαν ή ζουν εκεί, αφού εκεί παντρεύτηκαν, βάφτισαν ή έθαψαν τους δικούς τους, εκεί προσευχήθηκαν, χάρηκαν ή έκλαψαν.
Η Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά και το Συμβουλευτικό της Σώμα, με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της UNDP, και κυρίως με τη στήριξη των απλών ανθρώπων της Κύπρου θα συνεχίσει να δίνει το παράδειγμα της αγαστής και αποδοτικής συνεργασίας μεταξύ Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών, Αρμενίων και Λατίνων για στήριξη ενός καλύτερου μέλλοντος για τα παιδιά μας σε μια ειρηνική Κύπρο. Το να γνωρίζουμε και να φροντίζουμε τα μνημεία μας είναι μια πολύτιμη παρακαταθήκη για το μέλλον του τόπου.
