Του Παναγιώτη Χριστιά
Ο Raymond Aron έλεγε ότι, ενώ η ιστορία του κομμουνισμού γράφεται σε ποιητική γλώσσα, του φιλελευθερισμού γράφεται πάντα σε πεζό λόγο. Η πρώτη απευθύνεται στο μεγαλείο, το οποίο θα μπορούσαν, υπό πολύ συγκεκριμένες συνθήκες, να επιτύχουν οι ανθρώπινες κοινωνίες: ισότητα, αλτρουισμός, αδελφοσύνη, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη. Η δεύτερη αφηγείται τα ανθρώπινα πάθη, μπροστά στα οποία οι κοινωνίες μας στέκουν αδύναμες: φιλοχρηματία και εγωισμός, εκμετάλλευση και εργαλειοποίηση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, σκληρός ανταγωνισμός και λυκοφιλίες. Το αφήγημα αυτό για τις φιλελεύθερες αστικές κοινωνίες έχει επικρατήσει πριν καν λάβουν χώρα οι φιλελεύθερες επαναστάσεις στην Αμερική και τη Γαλλία. Πριν καν η αστική τάξη αναλάβει τα ηνία των Δυτικών κοινωνιών μας, το αφήγημα για τον αστικό «κόσμο» ήταν ήδη έτοιμο. Σαν μια προφητεία, η αριστοκρατική τάξη είχε ήδη ετεροκαθορίσει το φιλελεύθερο κοινωνικό καθεστώς. Η σοσιαλιστική κριτική του φιλελευθερισμού, όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης στην παράγραφο «Η πολιτισμική κριτική και η ‘Αριστερά’» του έργου του «Συντηρητισμός», δεν είναι τίποτε άλλο από συμπίληση επαναλαμβανόμενων αντιφιλελεύθερων μοτίβων από έργα αντιδραστικών αντεπαναστατών, όπως ο Burke ή ο Bonald, ο Maistre ή ο Görres.
Αυτοί οι εξαιρετικά εμπνευσμένοι συγγραφείς, απογοητευμένοι από τις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που επέφερε η επανάσταση στις φεουδαλικές κοινωνίες της Ευρώπης και την απώλεια της ισχύος της τάξης των ευγενών στην οποία ανήκαν, συνέλαβαν έναν μοναδικό τρόπο άμυνας του τρόπου ζωής και σκέψης τους. Αντί να υπερασπιστούν την κοινωνία τους, κάτι το οποίο θα ήταν πραγματικά πολύ δύσκολο, επιτέθηκαν στην επερχόμενη αστική κοινωνία. Επλασαν ένα ψεύτικο είδωλό της, το οποίο στη συνέχεια χρησιμοποίησαν για να την δυσφημίσουν. Το ψεύτικο αυτό είδωλο εξελίχθηκε στην περιγραφή μιας κοινωνικής δυστοπίας, η οποία είχε τα ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά και τις αντίθετες αρχές, από ό,τι, θεωρητικά πάντα, παρουσίαζε η παραδοσιακή χριστιανική κοινωνία. Ετσι, για να μείνουμε στον Tocqueville, η ειδυλλιακή εικόνα ενός φεουδαλικού χωριού, όπου όλοι οι χωρικοί ήταν σαν «παιδιά» του χωροδεσπότη, αντιπαρατέθηκε στη φριχτή εικόνα του βιομήχανου καπιταλιστή ο οποίος αδιαφορούσε πλήρως για τους εργάτες του και τη μοίρα τους. Η υποτιθέμενη πατρική στοργή του χωροδεσπότη ήταν για τον Tocqueville προτιμότερη από την αδιαφορία του βιομήχανου επενδυτή, ο οποίος ενδιαφερόταν μόνο για το κέρδος και αντιμετώπιζε τον εργάτη ως ένα ακόμη γρανάζι της αλυσίδας παραγωγής. Φυσικά, η δυστοπία αυτή δε στηριζόταν στις πραγματικές κοινωνικές πρακτικές της φεουδαρχίας, αλλά στην ιδέα που είχε η τάξη των ευγενών για τον εαυτό της. Αυτή ακριβώς την ιδέα ονομάζει ο Κονδύλης «συντηρητισμό».
Τι κι αν η αστική κοινωνία και η φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία δημιούργησαν κράτος δικαίου, εργατικά δικαιώματα, συνταξιοδοτικό σύστημα και σύστημα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, ώστε κανείς εργάτης να μην έχει ποτέ ανάγκη κανέναν «πατερούλη»; Τι κι αν η βιομηχανική κοινωνία δημιούργησε τεράστιο πολιτισμικό και υλικό πλούτο, από τον οποίο επωφελήθηκε, σε πρώτο χρόνο, το σύνολο των κοινωνιών της Ευρώπης και του Δυτικού κόσμου και, σε δεύτερο, το σύνολο του κόσμου; Τι κι αν η αυθαιρεσία του χωροδεσπότη και της τάξης των ευγενών αντικαταστάθηκε από το αστικό δίκαιο και τον κώδικα πολιτικής δικονομίας; Στα μάτια των σοσιαλιστών επιγόνων της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, η δυσφήμηση του «μπουρζουά», μιας καρικατούρας που προέκυψε από την κριτική του Rousseau στην πλουτοκρατία, το μένος του Nietzsche εναντίον του «δημοκρατικού πνεύματος» και το μίσος του Marx για τον εχθρό της αταξικής κοινωνίας, παραμένει ακόμη και σήμερα το βασικό προεκλογικό επιχείρημα κατά των φιλελεύθερων κομμάτων.
Το χειρότερο όμως για το φιλελεύθερο όραμα είναι ότι και πολλοί φιλελεύθεροι ενστερνίσθηκαν ένα ή περισσότερα κομμάτια από αυτή τη δυστοπική εικόνα του φιλελευθερισμού. Οσοι φιλελεύθεροι άσκησαν κριτική στον φιλελευθερισμό, όπως ο Leo Strauss ή η Hannah Arendt, το έπραξαν με σκοπό να εμποδίσουν την ύβρη του μοντέρνου ανθρώπου, ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του το επιστέγασμα της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό βέβαια είναι εντελώς διαφορετικό από ό,τι παρουσιάζει η Αριστερά σήμερα ως «φιλελευθερισμό», μια καρικατούρα της κοινωνίας μας εμπνευσμένη από τον 19ο αιώνα και τα ιδεολογικά απομεινάρια της φεουδαρχίας. Ο μόνος λόγος για τον οποίο ο φιλελευθερισμός δεν φαίνεται, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, να απαλλάσσεται από την αρνητική του εικόνα και τον ιδεολογικό ετεροκαθορισμό του είναι ότι ο λόγος του είναι πεζός, δεν «μεθάει» με το όραμα μιας τέλειας κοινωνίας, δεν ενδίδει στα πνευματικά πάθη τής εν δυνάμει τελειότητας των ανθρώπινων κοινωνιών, δεν στηλιτεύει τη μικρότητα του καθημερινού ανθρώπου, δεν επιχειρεί να τον σώσει από τον εγωισμό του. Δεν εμπνέεται από τα νεοχριστιανικά πάθη και το «όπιο» των διανοουμένων του κομμουνισμού, όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Aron. Δεν έχει σκοπό να «αλλάξει» τον άνθρωπο, τον δέχεται όπως είναι, με τις μικρές ή τις μεγάλες του ατέλειες, και με αυτά τα δεδομένα προσπαθεί να συγκροτήσει ένα σύστημα κοινών αξιών και κανόνων που να του επιτρέπουν μια αξιοπρεπή διαβίωση. Δεν επιζητεί την επικράτηση του ανθρώπινου μεγαλείου αλλά του κοινού νου, από τον οποίο απομακρύνονται οι προφήτες της φιλελεύθερης δυστοπίας και κήρυκες της επιστροφής στην αυθεντική ύπαρξη, είτε είναι αριστεροί «προοδευτικοί», είτε παραδοσιακοί θρησκόληπτοι και ακροδεξιοί πατριδοκάπηλοι. Σε ιδεολογικό επίπεδο, ο μοναδικός αγώνας των φιλελεύθερων περιγράφεται με μνημειώδη τρόπο από τον Thomas Paine, τον ιδεολόγο των δύο επαναστάσεων, ως η προάσπιση και διάδοση του «κοινού νου» (“Common sense”, 1775-1776), του μόνου μεγαλείου στα ανθρώπινα μέτρα.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
