Του Παναγιώτη Χριστιά
Γιατί όλο και περισσότεροι μαθητές και μαθήτριες σήμερα, ήδη από το δημοτικό σχολείο, χαρακτηρίζουν το σχολικό τους περιβάλλον «φυλακή»; Είναι άραγε υπερβολή, την οποία οι ενήλικες και οι υπεύθυνοι των εκπαιδευτικών προγραμμάτων αντιλαμβάνονται ως μεταφορά; Ή μήπως τα παιδιά βιώνουν απλώς την πραγματικότητα πίσω από τον μύθο του «σχολείου»; Δυστυχώς, τα παιδιά έχουν απόλυτο δίκιο να αναφέρονται στο σχολικό άσυλο ως «φυλακή».
Η λογική του σχολείου δεν έχει καμία σχέση με την παιδαγωγική επιστήμη ή την επιστημονική λογική. Η λογική του σχολείου υπακούει σε μια άλλη λογική, τη λογική του «ασύλου», όπως αυτή αναπτύχθηκε κατά τους 18ο και 19ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. Τη λογική αυτή ανέλυσε στο σύνολο του έργου του ο Μισέλ Φουκώ. Το ερευνητικό πρόγραμμα του Foucault παρουσιάστηκε κατά την εναρκτήρια διάλεξή του στο College de France, με τίτλο «Η Τάξη του λόγου (L’Ordre du discours)», στις 2 Δεκεμβρίου 1970. Η «τάξη του λόγου» αποτελεί, κατά τον Michel Foucault, το νέο κανονιστικό πλαίσιο των νεωτερικών κοινωνιών. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, οτιδήποτε αποκλείεται από την τάξη αυτή, στο πλαίσιο του εκφρασμένου λόγου (discours), αποκλείεται επίσης από την κοινωνία. Ο αποκλεισμός αυτός στο πλαίσιο του λόγου μετατρέπεται σε εγκλεισμό στο πλαίσιο των κοινωνικών θεσμών. Αυτή είναι η λογική των διαφορετικών τύπων ασύλων που δημιουργήθηκαν κατά τη Νεωτερικότητα: νοσοκομεία, φυλακές, άσυλα για ψυχασθενείς και σχολεία.
Τι αποκλείεται όμως από την τάξη του λόγου; Αποκλείονται το ψεύδος (φυλακή), η τρέλα (άσυλο), η ασθένεια (νοσοκομείο) και φυσικά, αν και ο Φουκώ δεν το αναλύει, η προγλωσσική και προ-λογική κατάσταση των παιδιών (σχολείο). Οτιδήποτε δηλαδή δεν μπορούμε να αποδεχθούμε στον λόγο ως αληθές, το ψεύδος, την τρέλα, την ασθένεια, το προγλωσσικό και προ-λογικό, το εγκλείουμε σε ιδρύματα, ως επικίνδυνο για την κοινωνική συνοχή, για να το αναμορφώσουμε και να το εντάξουμε ή να το επανεντάξουμε, ως υγιές και «κανονικό» πλέον, στην κοινωνία. Σύμφωνα με τον Φουκώ, πριν από τη νεωτερική εποχή δεν υπήρχε κανένα ίδρυμα εγκλεισμού. Οι τρελοί ζούσαν στο χωριό μαζί με τους υπόλοιπους κατοίκους και οι εγκληματίες είτε εξορίζονταν είτε εκτελούνταν, εάν αποτελούσαν πραγματικό κίνδυνο για τον άρχοντα ή την κοινωνία των μικρών πόλεων ή χωριών. Οι φυλακές και τα άσυλα, όπως άλλωστε και τα νοσοκομεία, τα ορφανοτροφεία, τα αναμορφωτήρια και τα σχολεία, εμφανίστηκαν κατά τους 18ο και 19ο αιώνα με την ανάπτυξη της σωφρονιστικής λογικής. Ο Φουκώ μελέτησε με συνέπεια τα σωφρονιστικά ιδρύματα και τα ψυχιατρικά άσυλα και κατέληξε σε συμπεράσματα σε σχέση με τη σωφρονιστική λογική. Αν και δεν αφιέρωσε κανένα έργο του στον σχολικό εγκλεισμό, τα πορίσματά του επεκτείνονται και σε αυτόν. Τα διάφορα ιδρύματα εγκλεισμού, σε όλες τις μορφές τους, δεν υπηρετούν τα συμφέροντα του ατόμου αλλά τη λογική του κοινωνικού όλου. Για παράδειγμα, στα σχολικά ιδρύματα, δεν διδάσκουμε στα παιδιά πώς να σκέφτονται, αλλά πώς να σκέφτονται «όπως πρέπει», πώς να σκέφτονται δηλαδή όπως όλοι οι άλλοι. Οποιαδήποτε εκτροπή από τον κοινά αποδεκτό τρόπο σκέψης δεν γίνεται αποδεκτή εντός του σχολείου και τιμωρείται.
Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό και, κυρίως, γιατί αυτό δεν μπορεί να μεταρρυθμισθεί στο πλαίσιο του σχολικού θεσμού, εάν δεν αναφερθούμε στην ιδιαιτερότητα των νεωτερικών θεσμών, των κοινωνικών θεσμών της Νεότερης Εποχής. Ποια είναι η ιδιαιτερότητα αυτή; Το σύγχρονο κράτος και οι θεσμοί του έχουν ως μοναδικό σκοπό να αναπληρώσουν τον ολιστικό χαρακτήρα των προνεωτερικών κοινωνιών, ο οποίος χάθηκε με την άνοδο του ατομοκεντρισμού από την Αναγέννηση και μετά. Οι Δυτικές κοινωνίες μετατράπηκαν σε ατομοκεντρικές, λόγω πολλών και διαφόρων ιστορικών και κοινωνικών διεργασιών, με αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του κοινωνικού όλου και την απώλεια της κοινωνικής συνοχής. Στις ολιστικές κοινωνίες, στις κοινωνίες στις οποίες υπερισχύει ο κοινωνικός ολισμός, τα άτομα είναι ασήμαντα μπρος στο όλο, το οποίο πρέπει πάση θυσία να διασφαλισθεί και να αναπαραχθεί. Αντίθετα, στις ατομοκεντρικές κοινωνίες, το όλο είναι ένα επιφαινόμενο και μόνο τα άτομα είναι σημαντικά. Ο θρίαμβος του ατομοκεντρισμού στον Δυτικό κόσμο αποτυπώνεται στα νεότερα συντάγματα που στηρίζονται στα Δικαιώματα του Ανθρώπου και στο γενικευμένο πνεύμα του δικαιωματισμού που επικρατεί στις Δυτικές κοινωνίες. Το κράτος, οι θεσμοί και τα ιδεολογικά του όργανα (Λουί Αλτουσέρ), η ίδια η διπλή λογική του αποκλεισμού/εγκλεισμού που τα διέπει, είναι συνεπώς μορφές αναχαίτισης του κύματος του ατομοκεντρισμού. Αποτελούν ήπιες ή λιγότερο ήπιες προσπάθειες επιβολής του κοινωνικού ολισμού σε μια ατομοκεντρική κοινωνία. Αυτό βέβαια, σύμφωνα με τον Λούι Ντουμόντ, είναι ο ορισμός του ολοκληρωτισμού.
Τα παιδιά λοιπόν, αν και «προ-λογικά», αντιλαμβάνονται ορθά την αλήθεια για το σχολικό περιβάλλον, νιώθουν το πραγματικό πρόσωπο πίσω από το ψευδοανθρωπιστικό προσωπείο, το οποίο φέρει το σύγχρονο σχολείο για να μπορεί να αντικρίσει τον εαυτό του στον καθρέπτη. Όσο το σχολείο, ως θεσμός, και όσο οι κοινωνίες μας θα βλέπουν το προσωπείο και όχι το πρόσωπο του σχολείου, αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει.
Με δεδομένη δε την περαιτέρω ανάπτυξη του ατομοκεντρισμού σε μια παγκοσμιοποιημένη και διαδικτυωμένη κοινωνία, τα σχολεία θα γίνονται όλο και πιο αναποτελεσματικά. Τα παιδιά πλέον δεν κατανοούν γιατί διδάσκονται τα περισσότερα από τα μαθήματα που διδάσκονται, ούτε και τον τρόπο με τον οποίο τα διδάσκονται. Η λέξη «φυλακή», στο στόμα των παιδιών, εκφράζει την άρνησή τους να χειραγωγηθούν και να ενταχθούν στο ολιστικό πνεύμα του σχολικού ιδρυματισμού.
Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
