Το διαδικτυακό πλήθος

«Ένα πλήθος είναι μια προσωρινή συγκέντρωση ατόμων σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία που μοιράζονται ένα κοινό ενδιαφέρον»: αυτός είναι ένας τυπικός ορισμός του πλήθους. Η σημασία του πλήθους στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα των Δυτικών κρατών έχει αναγνωρισθεί ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα μετά το έργο του Gustave Le Bon, «Η ψυχολογία των όχλων». Έκτοτε το «πλήθος» και η συμπεριφορά των ατόμων εντός του έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης πολλών επιστημονικών κλάδων, της κοινωνιολογίας, της κοινωνικής ψυχολογίας, της ψυχολογίας, των επιστημών της συμπεριφοράς, της ηθικής φιλοσοφίας. Από τα περιστασιακά πλήθη, που είναι χαλαρά και προσωρινά με ελάχιστη αλληλεπίδραση των μελών τους, και τα συμβατικά πλήθη, πιο οργανωμένα αφού ακολουθούν κοινωνικές νόρμες, έως τα εκφραστικά πλήθη, που σχηματίζονται γύρω από κοινά συναισθήματα και ενέργειες, και τα ενεργά πλήθη, προσανατολισμένα σε στόχους, όλοι οι ερευνητές παρατηρούν ένα πολύ συγκεκριμένο φαινόμενο: την απώλεια του ατομικού «εγώ» εντός του πλήθους. Η συμπεριφορά του πλήθους διαφέρει δραματικά από των ατόμων που το απαρτίζουν. Αυτό οφείλεται σε διάφορα ψυχολογικά φαινόμενα, στη βάση των οποίων βρίσκεται η αποατομίκευση. Σε ένα πλήθος, τα άτομα μπορεί να απολέσουν την αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας και ευθύνης, οδηγούμενα σε συμπεριφορές που διαφορετικά δεν θα είχαν.

Η αποατομίκευση συνδέεται με την ανωνυμία που παρέχει το πλήθος, η οποία μπορεί να μειώσει τις αναστολές και να αυξήσει την πιθανότητα παρορμητικής ή αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Αυτά τα αποατομικευμένα και ανώνυμα υποκείμενα εκτίθενται σε καταστάσεις υποβολής και υψηλής μεταδοτικότητας συναισθημάτων και παθών. Τα αισθήματα και οι ιδέες μπορούν να εξαπλωθούν ταχέως σε ένα πλήθος, μια διαδικασία γνωστή ως «κοινωνική μετάδοση». Έτσι, η δράση ή το συναίσθημα ενός ατόμου μπορεί γρήγορα να υιοθετηθεί από όλους. Η άμεση υιοθέτηση ριζοσπαστικών ιδεών και αξιών θέτει την υπόλοιπη κοινωνία εντός παρενθέσεων για όση ώρα το πλήθος λειτουργεί ως πλήθος. Επιβάλλει δηλαδή στα μέλη του πλήθους νέους, αναδυόμενους κανόνες και συμπεριφορές. Τα πλήθη μπορούν να αναπτύξουν τους δικούς τους προσωρινούς «νόμους» ή νόρμες που καθοδηγούν τη συμπεριφορά των ατόμων εντός τους, ακόμη και αν αυτοί αντιβαίνουν στα κοινωνικά πρότυπα και τα νομικά πλαίσια. Επακόλουθα αυτών των νέων κανόνων του πλήθους είναι η ασυνειδησία, το αίσθημα ηθικής ανωτερότητας σε σχέση με οποιοδήποτε αξιακό σύστημα, το αίσθημα ισχύος, λόγω της έντασης των βιωμένων παθών αλλά και την έκταση του πλήθους, και το αίσθημα ατιμωρησίας, αφού το πλήθος έχει συχνά την τάση να υποκαθιστά το όλο. Η γνωστή ρήση «οργή λαού, οργή θεού» αντανακλά με αντικειμενικό τρόπο το αίσθημα όσων αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως «λαό» εντός ενός επαναστατικού πλήθους ή ενός πλήθους εξεγερμένων.

Μέχρι τώρα, όμως, όλα αυτά τα φαινόμενα ελάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια μιας φυσικής συγκέντρωσης πληθυσμού σε μια πλατεία ή σε έναν δρόμο. Μια εξέγερση ή μια πορεία διαμαρτυρίας απαιτούσε τρόπον τινά τη φυσική παρουσία του όχλου. Δεν γινόταν να κάνει κάποιος επανάσταση από τον καναπέ του σπιτιού του. Αντιθέτως σήμερα, αυτό που παρατηρείται είναι ατομικές συμπεριφορές μεμονωμένων ατόμων που προσομοιάζουν σε συμπεριφορές ατόμων εντός ενός πλήθους. Ο «χώρος» συγκέντρωσης των σύγχρονων όχλων δεν είναι όμως αστικός αλλά εικονικός. Δεν πρόκειται για δρόμους και για πλατείες αλλά για μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χώρους ανταλλαγής απόψεων (chats) και οργανωμένες ιστοσελίδες διάδοσης ιδεολογικών τόπων. Στους εικονικούς αυτούς χώρους παράγονται τα διαδικτυακά πλήθη, τα οποία και παρουσιάζουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που περιγράφουν και τα κλασικά πλήθη. Τα μέλη των ιστοτόπων αναμεταδίδουν έναν έντονα συναισθηματικό λόγο, ο οποίος δεν χρησιμοποιεί λογικές προτάσεις και έλλογες δομές, αλλά μέσω ενός συμβολικού εκφραστικού μέσου διαχέει εμμονές και ψυχαναγκαστικές ιδεοληψίες. Όπως είχε παρατηρήσει ο Simmel για τα φυσικά πλήθη, και τα μέλη των διαδικτυακών όχλων συνενώνονται κάτω από έναν κοινό παρονομαστή: τα αρνητικά πάθη του μίσους, του θυμού, της οργής, του φθόνου, της μισαλλοδοξίας και της εκδίκησης. Η τελευταία δε συχνά υποκαθιστά το υγιές ατομικό αίσθημα δικαιοσύνης. Τα μέλη των διαδικτυακών όχλων αντλούν τα κίνητρα για τις ατομικές τους πράξεις από μια κοινή δεξαμενή αρνητικών συναισθημάτων, έντονων εικόνων και βίαιων σλόγκαν, τα οποία μετατρέπουν τα αρνητικά συναισθήματα και τα πάθη σε ένα νέο συμβολικό σύστημα. Αυτό με τη σειρά του αναδύει νέες αρχές και κανόνες και κατευθύνει πλέον την πράξη των μελών προς την άλογη βία.

Τα μέλη των διαδικτυακών όχλων, ακόμη και στη μοναξιά και την ηρεμία του υπολογιστή του σαλονιού τους, «βράζουν» από οργή εναντίον φανταστικών, κατασκευασμένων εχθρών. Ταυτόχρονα, φλέγονται από επιθυμία να περάσουν στην πράξη και να εκφράσουν βίαια τα συναισθήματά τους, έχοντας τη βεβαιότητα και τη σιγουριά ότι δεν είναι «μόνοι» τους, και ότι αυτό που οι ίδιοι προτίθενται να πράξουν, το επικροτούν όλα τα μέλη του διαδικτυακού όχλου. Αυτός που θα δολοφονήσει κάποιον ιδεολογικό εχθρό ή έναν μετανάστη δρα με το ίδιο αίσθημα ατιμωρησίας και την ίδια ασυνειδησία που δρα ένα πλήθος, το οποίο λιντσάρει έναν υποτιθέμενο δολοφόνο. Τα διαδικτυακά πογκρόμ κατά των υποτιθέμενων «δολοφόνων» του ακροδεξιού ακτιβιστή Τσαρλς Κερκ, ομοϊδεάτη του Τραμπ και ένθερμου υποστηρικτή του στυγνού συντηρητισμού του Αμερικανού προέδρου, λαμβάνουν χώρα πλέον όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και σε όλες τις Δυτικές χώρες. Η πρωτοφανής διαδικτυακή κινητοποίηση των ακροδεξιών δυνάμεων δημιουργεί έναν άνευ προηγουμένου διαδικτυακό όχλο, ο οποίος ωθεί τα μέλη του να διαπράξουν εγκλήματα εκδίκησης ως φόρο τιμής προς τον νέο μάρτυρα της παγκόσμιας ακροδεξιάς.    

*Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.