Του Παναγιώτη Χριστιά
Τίποτε δεν είναι κοινό ανάμεσα στον «κόσμο» της Γενιάς Άλφα και τον δικό μας, πέρα από μια ψευδαίσθηση συνύπαρξης μαζί τους, στη βάση βέβαια των δικών μας αρχών και πεποιθήσεων. Ένας «κόσμος» είναι ένα χαοτικά δομημένο νοηματικό σύνολο, που συνενώνει πρωτογενείς αισθήσεις, ήχους, χρώματα, με τα πρωτόγονα ορμέμφυτα του ανθρώπου, τη βούληση για ζωή και έκφραση. Ένας «κόσμος» είναι ένα αρκετά σταθερό σύνολο νοηματοδοτήσεων μέχρι που παύει να είναι προφανής. Η προφάνεια είναι βασικό χαρακτηριστικό ενός «κόσμου», κάτι που σημαίνει ότι όλα τα εξωτερικά γεγονότα και τα συναισθήματα ερμηνεύονται με τρόπο δεσμευτικό από όλους εκείνους που μοιράζονται τον «κόσμο». Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι ερμηνείες ή οι θέσεις είναι ίδιες. Σημαίνει μάλλον ότι η αντίθεση μεταξύ ερμηνειών έχει νόημα για εκείνους που συμμετέχουν στον πόλεμο των ερμηνειών. Υπάρχει κατανόηση αλλά όχι ταύτιση, ο ένας αντιλαμβάνεται τις θέσεις του άλλου με τις οποίες διαφωνεί. Η προφάνεια του «κόσμου» είναι αυτό που επιτρέπει τον διάλογο, πολιτικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, καθημερινό. Το πρώτο πράγμα που αρχίζει να δυσκολεύει όταν χάνεται η προφάνεια ενός «κόσμου» είναι η δυνατότητα διαλόγου. Ως πρώτη γενιά ενός νέου «κόσμου», η Γενιά Άλφα είναι αναγκασμένη να επικοινωνεί με τον δικό μας «κόσμο» προκειμένου να δημιουργήσει τον δικό της. Ο τρόπος επικοινωνίας της είναι ο εγκιβωτισμός του δικού μας «κόσμου» εντός του αχνογραμμένου ακόμη δικού της κόσμου. Η Γενιά Άλφα στην επικοινωνία της μαζί μας βιώνει ένα αίσθημα ύπαρξης σε έναν «κόσμο εντός του κόσμου». Ζει δηλαδή αναγκασμένη από τις συνθήκες να βιώνει έναν περιορισμένο κόσμο στην επικοινωνία της μαζί μας, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί και λειτουργεί διαισθητικά σε έναν νέο απεριόριστο άνευ ορίων «κόσμο», τον δικό της. Είναι αναγκασμένη να ζει σαν να ήταν ο «κόσμος» μια σχεδία, ενώ στην ουσία είναι η θάλασσα.
Ένα άλλο σημάδι αυτής της αίσθησης νοηματικού εγκλεισμού είναι η έκφραση που η Γενιά Άλφα χρησιμοποιεί για να περιγράψει το σχολείο ως βιωματική εμπειρία: «φυλακή». Η λέξη εδώ δεν είναι περιγραφική, αλλά βιωματική. Η ιδεολογία του δέκατου ένατου αιώνα ότι «όταν ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή», ρήση που αποδίδεται στον Βικτόρ Ουγκώ και τονίζει την τεράστια κοινωνική σημασία της εκπαίδευσης στην πρόληψη της εγκληματικότητας και την προαγωγή της κοινωνικής συνοχής, έχει πλέον αποδειχθεί λανθασμένη. Τα σχολεία είναι πλέον μέρος του προβλήματος, όχι της λύσης. Η κοινωνική βία ξεκινάει από τα σχολεία και συνεχίζεται στην ευρύτερη κοινωνία. Βέβαια, η κριτική της εκπαίδευσης ως τόπου εγκλεισμού έχει αρχίσει από τη γενιά της πολιτισμικής επανάστασης, από τον Μισέλ Φουκώ για παράδειγμα. Αλλά σήμερα δεν αφορά απλώς τα δόγματα της κυρίαρχης ιδεολογίας. Η εκπαίδευση δεν απαξιώνεται από τη Γενιά Άλφα ως «ιδεολογικό Όργανο του Κράτους», και δη του «αστικού» κράτους (Αλτουσέρ).
Απαξιώνεται στη βάση της ως ουσιωδώς αχρείαστη βία και καταναγκασμός. Ένας νεαρός εκπρόσωπος της Γενιάς Άλφα θα έλεγε ότι το σύνολο των γνώσεων που προσφέρει η εκπαίδευση είναι ή «άχρηστο» ή εύκολα το βρίσκει κανείς στο διαδίκτυο. Αυτό που στην ουσία αμφισβητείται δεν είναι η μάθηση ή η κριτική σκέψη, αλλά η ικανότητα των φορέων της σημερινής εκπαίδευσης –οι σημερινοί δάσκαλοι και καθηγητές– να μεταδώσουν τη γνώση αυτή. Η Γενιά Άλφα «μαθαίνει» μόνη της, ακόμη και εντός του σχολικού περιβάλλοντος.
Το σημείο αυτό αξίζει βαθύτερης ανάλυσης. Δεν είναι απλώς το διδακτικό σώμα που αποτιμάται αρνητικά, αλλά το σύνολο των συμβολικών συμπαραδηλώσεων που καθιστούσαν μέχρι σήμερα προφανή τη λειτουργία του. Πώς άραγε αποτιμάται αρνητικά ένα σύνολο συμπαραδηλώσεων; Απλώς, παύει να σημαίνει κάτι, γίνεται α-νόητο. Μόνο με τη μεταφορά της αντίθεσης ανάμεσα σε ξηρά και θάλασσα μπορεί κανείς να αποδώσει ουσιαστικά την απώλεια των κοινωνικών συμβολισμών που ανέκαθεν λειτουργούσαν ως κρίκοι ανάμεσα στις γενιές. Το βασικό χαρακτηριστικό της ξηράς είναι το «ύψος». Η ξηρά έχει πεδιάδες, λόφους και βουνά. Η αριστεία νοείται ως κάτι ύψιστο. Ο δάσκαλος και ο καθηγητής διδάσκουν αφ’ υψηλού. Σκοπός της παιδείας είναι η «πρόοδος», η δύσκολη ανάβαση μέχρι την κατάκτηση της κορυφής. Οι καλοί βαθμοί, οι υψηλές επιδόσεις, ο καθημερινός μόχθος ανταμείβονται με επιτυχία σε εξετάσεις, με εισαγωγή σε πανεπιστήμια και σε σχολές. Εκεί, επιπλέον μόχθος και μια μεγαλύτερη ανηφόρα οδηγούν στην επαγγελματική σταδιοδρομία και την κοινωνική επιτυχία. Η άνοδος όμως είναι χαρακτηριστικό της στεριάς. Η θάλασσα δεν έχει ύψος αλλά βάθος. Για να ανέβεις τα ψηλά κύματα δεν χρειάζεται να προσπαθήσεις, πρέπει απλώς να αφεθείς για να επιπλεύσεις, να ταλαντωθείς μαζί με τον κυματισμό. Εκεί που επικεντρώνεται η προσοχή της Γενιάς Άλφα δεν είναι στα επιφανειακά κύματα αλλά στα ρεύματα και τα υδάτινα ποτάμια, στα βάθη και στα μυστήρια του αγνώστου.
Ο Καντ περιέγραφε τον Λόγο ως ένα μικρό νησί εν μέσω μιας θάλασσας άλογων παθών. Ο Διαφωτισμός αποφάσισε ότι η κατοικία του ανθρώπου έπρεπε να είναι το μικρό αυτό νησί. Τώρα η Γενιά Άλφα εγκαταλείπει το νησί αυτό και βουτάει στην ανήσυχη θάλασσα. Συνεπώς η στροφή προς την εσωτερικότητα, προς το βάθος, η βύθιση σε νέους διαδικτυακούς κόσμους δεν είναι απλώς μια συγκυρία, είναι ένα δομικό στοιχείο της Γενιάς Άλφα. Πλέον, πρώτη αυτή η γενιά βιώνει τον δικό μας «κόσμο», περιορισμένο, περίκλειστο, στο νησί του Λόγου, μέσα από την εμπειρία της περιπλάνησης στους διαδικτυακούς ωκεανούς του πάθους.
*Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
