Ας υποθέσουμε ότι, ως καλός πολίτης, προβληματίζεσαι για τα κοινά. Διερωτάσαι, μεταξύ άλλων: είναι σωστό να παντρεύονται ομόφυλα άτομα; Πρέπει να νομιμοποιηθεί η υποβοηθούμενη ευθανασία; Είναι επιτρεπτή η βίαιη διαμαρτυρία; Παρατηρείς ότι στον δημόσιο λόγο υπάρχει πληθώρα απόψεων επ’ αυτών. Πιθανότατα είναι αναπόφευκτο. Αυτό που είναι προβληματικό, όμως, είναι η παρατηρούμενη ασυναρτησία. Δυσκολευόμαστε να συν-εννοηθούμε. Δεν διαθέτουμε κοινά κριτήρια επίλυσης των ηθικών διαφωνιών μας. Η διατύπωση ηθικών κρίσεων θεωρείται ότι εκφράζει αμιγώς υποκειμενικές απόψεις. «Αυτή είναι η άποψή μου και σε όποιον αρέσει», λέγεται συχνά. Ο Αλασντερ Μακιντάιρ θεωρούσε την ηθική κουλτούρα της φιλελεύθερης νεωτερικότητας προβληματική. Ναι, είναι πολυφωνική, αλλά ρηχή· η πολυφωνία της είναι ασυνάρτητη, και, τελικά, αδιέξοδη. Οι ηθικές διαφωνίες μας είναι ανεπίλυτες, υποστηρίζει, γιατί, από τον 18ο αιώνα και μετά, χάσαμε μια κοινή αντίληψη για το ανθρώπινο αγαθό. Ο Διαφωτισμός αναδεικνύει το αυτόνομο υποκείμενο, αγνοώντας την ενσωμάτωση του ατόμου σε ευρύτερες κοινότητες και παραδόσεις. Το άτομο εκλαμβάνεται ως ένα ξεκρέμαστο γνωσιακό ον, χωρίς νοηματοδοτικό σκοπό. Όταν, όμως, τα α-κοινωνικά άτομα εκφράζουν απλώς απόψεις, δεν διαθέτουν κοινά κριτήρια αναφοράς με τα οποία θα κριθούν οι απόψεις τους. Κατακτήσαμε τη δυνατότητα να εκφραζόμαστε αλλά χάσαμε την ικανότητα να επι-κοινωνούμε.
Ο Μακιντάιρ ήταν ο σημαντικότερος, ίσως, ηθικός φιλόσοφος των τελευταίων σαράντα ετών. Γεννήθηκε το 1929 στη Γλασκόβη, σε οικογένεια γιατρών, με ιρλανδικές ρίζες. Σπούδασε στα πανεπιστήμια του Λονδίνου και του Μάντσεστερ. Δίδαξε σε βρετανικά πανεπιστήμια και, από το 1970 και μετά, ολοκλήρωσε την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στην Αμερική, με τελευταίο σταθμό το Πανεπιστήμιο Νοτρ Ντέιμ. Στα νιάτα του υπήρξε μαρξιστής. Αν και διατήρησε αντικαπιταλιστικά αισθήματα, εγκατέλειψε τον μαρξισμό, στον οποίο καταλόγιζε «ηθικό έλλειμμα». Αρχικά ήταν Διαμαρτυρόμενος, τελικά, όμως, μυήθηκε στον Καθολικισμό. Επέκρινε σφοδρά τον φιλελεύθερο ατομισμό, στον οποίο προσάπτει απουσία νοήματος ζωής – την αποφυγή δέσμευσης σε μια κοινή αντίληψη για το ανθρώπινο αγαθό (Παρένθεση: η φιλοσοφική συνάφειά του με τον Χρήστο Γιανναρά είναι αξιοσημείωτη).
Το βιβλίο που τον καθιέρωσε ήταν το εμβληματικό «Μετά την Αρετή» («After Virtue», 1981). Στα ελληνικά εκδόθηκε αργά (2021), σε μια εξαιρετικά μεταφρασμένη και επιμελημένη έκδοση από τις εκδόσεις «Άρτος Ζωής». Με το φιλοσοφικό έργο του ο Μακιντάιρ αποπειράται να επαναθεμελιώσει την ηθική φιλοσοφία στην αριστοτελική παράδοση της αρετής, με έμφαση στον Θωμά Ακινάτη. Η αριστοτελική θεώρηση των αρετών μάς επιτρέπει να συλλάβουμε το ανθρώπινο αγαθό, το οποίο εδράζεται στον σκοπό (το αρχαιοελληνικό «τέλος») που, ως είδος, έχουν οι άνθρωποι – το ευ ζην.
Πάρτε την έννοια του «καλού». Λέμε, η Μαρία είναι «καλή δασκάλα», ο Νίκος «καλός γιατρός», ο Ανδρέας «καλός ξυλουργός». Υπάρχουν υπερατομικά κριτήρια αξιολόγησης, τα οποία ρυθμίζουν τη χρήση τέτοιων χαρακτηρισμών; Ναι υπάρχουν, διατείνεται ο Μακιντάιρ, αντλώντας από τον Αριστοτέλη.
Το να είσαι «καλός Χ» σημαίνει ότι αριστεύεις σε εκείνες τις δραστηριότητες που είναι χαρακτηριστικές του Χ – αριστεύεις λ.χ. στις δραστηριότητες που απαρτίζουν τη διδασκαλία, την ιατρική, την ξυλουργική. Επιδιώκεις την αριστεία στο μέτρο που η δράση σου καθοδηγείται από τον σκοπό της «πρακτικής» στην οποία μετέχεις (δηλαδή, αντιστοίχως, στις πρακτικές της διδασκαλίας, ιατρικής, ξυλουργικής). Η επιδίωξη της αριστείας είναι η καλλιέργεια της αρετής – η τάση να επιτελείς καλά μια λειτουργία ή δραστηριότητα. Χρειαζόμαστε τις αρετές (π.χ. τόλμη, επιμονή, καλοσύνη, εγκράτεια, κλπ.) όπως ο τενίστας χρειάζεται δύναμη, αντοχή και ευελιξία – χωρίς τις αρετές δεν θα καταφέρουμε να είμαστε καλοί σε ό,τι κάνουμε. Η χρήση, λοιπόν, αξιολογικών χαρακτηρισμών δεν είναι αμιγώς υποκειμενική, εφόσον γίνεται σε συνάφεια με την πρακτική εντός της οποίας δρα το άτομο.
Οι «πρακτικές» εμπεριέχουν αφενός «εγγενή αγαθά», που μόνο οι μετέχοντες στην πρακτική αποκτούν, αφετέρου «κριτήρια αριστείας». Χωρίς τις αρετές (π.χ. υπομονή) δεν θα μπορέσω να γίνω κοινωνός των εγγενών αγαθών της πρακτικής μου (π.χ. συμβολή στη μάθηση των φοιτητών μου). Η άσκηση μιας πρακτικής με υποχρεώνει να δεχθώ το κύρος των κριτηρίων αριστείας, γνωρίζοντας ότι η επίδοσή μου μπορεί να κριθεί ανεπαρκής.
ίμαι «καλός δάσκαλος» στο μέτρο που κρίνομαι με τα εμπεδωμένα κριτήρια αριστείας της πρακτικής μου, όχι τα δικά μου υποκειμενικά κριτήρια (Παρένθεση: προβληματιστείτε για την πολυθρύλητη αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, υπό αυτή την οπτική γωνία).
Οι πρακτικές αλλάζουν στον χρόνο. Το περιεχόμενο των κριτηρίων αριστείας συνιστά διακύβευμα. Οι μετέχοντες στην πρακτική δεν ομονοούν απαραίτητα, αλλά το σημαντικό είναι ότι οι διαφωνίες τους είναι, κατ’ αρχήν, διαχειρίσιμες, εφόσον διαθέτουν κοινό πλαίσιο αναφοράς. Η ανθρώπινη ζωή είναι ενιαία και εκφράζεται σε μια ενιαία αφήγηση, αντλώντας από συλλογικές αφηγήσεις.
Το έργο του Μακιντάιρ συζητήθηκε πολύ. Η τελολογική οπτική γωνία του αντιβαίνει στην κυρίαρχη διανοητική νοοτροπία. Η έμφαση στο «τέλος» προσδίδει κατεύθυνση στην κριτική του, ιδιαίτερα σε μια εποχή που, σε συνθήκες περιβαλλοντικής κρίσης, ανισοτήτων, και τεχνητής νοημοσύνης, ο προβληματισμός για το ευ ζην αναζωπυρώνεται. Επικρίθηκε για συντηρητισμό, σχετικισμό, και νοσταλγία μιας ρομαντικοποιημένης προνεωτερικής εποχής. Απέρριπτε τέτοιες αιτιάσεις με ισχυρό αντίλογο.
Ωστόσο, ο αντικαπιταλισμός του ήταν σχετικά ακατέργαστος. Δεν λάμβανε υπόψη το θεσμικό-πολιτισμικό υπόστρωμα του καπιταλισμού σε διαφορετικές χώρες και περιόδους. Υποτιμούσε την αγορά ως μηχανισμό καινοτομίας και συντονισμού διάσπαρτης γνώσης. Στη μομφή ότι το έργο του στερείται πολιτικού προτάγματος, αντέτασσε την ανάγκη προώθησης του κοινοτισμού. Αρκεί, όμως; Οι κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας είναι, σε εντεινόμενο βαθμό, πληθυντικές. Η πληθυντικότητα κοινοτήτων είναι αρμονικά διαχειρίσιμη μόνο σε ένα φιλελεύθερο πλαίσιο, το οποίο, ωστόσο, δεν εκτιμούσε.
Το φιλοσοφικό έργο του Αλασντερ Μακιντάιρ συνέβαλε σημαντικά στην αναζωογόνηση της νεο-αριστοτελικής παράδοσης, η οποία ανθεί τόσο στη φιλοσοφία όσο και στις κοινωνικές επιστήμες. Πίστευε ότι η ηθική φιλοσοφία δεν μπορεί να καλλιεργηθεί αν όσοι την ασκούν δεν εντρυφήσουν στην ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία και την ψυχολογία. Η επιρροή του έργου του ήταν αξιοσημείωτη σε αρκετές κοινωνικές επιστήμες. Ήταν σεμνός άνθρωπος, συναρπαστικός δάσκαλος και μέντορας, ταγμένος ολόψυχα στη φιλοσοφία. Στάθηκε πηγή έμπνευσης για πολλούς, περιλαμβανομένου του γράφοντος. Ακόμα κι όταν διαφωνείς μαζί του, ο στιβαρός λόγος του σε ωθεί να σκεφτείς.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
