Γράφει η Αλεξία Καλαϊτζή
Ανεβαίνουν μαζί τον ορεινό δρόμο με το αγροτικό και φτάνουν σε μια κορυφή, απ’ όπου απολαμβάνουν την ανεμπόδιστη θέα του κάμπου. Ο Σφακιανός δείχνει έναν οικισμό στον ανθρωπολόγο Κωνσταντίνο Καλαντζή και του λέει πως παλιά εκεί υπήρχε μια μεγάλη γειτονιά, η οποία όμως ερήμωσε. Yστερα από μια μικρή παύση, του εξηγεί ότι η αιτία ήταν πως «είχαν κάποια οικογενειακά».
Η σκηνή περιλαμβάνεται στο ντοκιμαντέρ «Το φιλόξενο βλέμμα: φωτογράφοι, εχθροί και τουρίστες στα Σφακιά» (2024), το οποίο δημιούργησε ο κοινωνικός ανθρωπολόγος ως απόσταγμα της εθνογραφικής έρευνας που πραγματοποίησε επί περισσότερες από δύο δεκαετίες στα χωριά της ορεινής δυτικής Κρήτης.
Σκηνή από ανεπίσημες προβολές του ντοκιμαντέρ «Το φιλόξενο βλέμμα» σε χωριά των Σφακίων, Copyright Κων/νος Καλαντζής 2024
Ο Κωνσταντίνος Καλαντζής, λέκτορας Ανθρωπολογίας και Οπτικού Πολιτισμού στο University College London και επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, μιλάει στην «Κ» για τον κόσμο της ορεινής Κρήτης, στον οποίο «βαπτίστηκε» σε ένα κρητικό γλέντι το 2006 και έκτοτε τον ανακαλύπτει μέσα από τη συστηματική του επαφή με τους κατοίκους. Πρόκειται για έναν κόσμο γεμάτο αντιφάσεις, που ταυτόχρονα αγκαλιάζει και απορρίπτει τις παραδόσεις που τον χαρακτηρίζουν. Ζει ανάμεσα σε όπλα, αλλά κατακρίνει όσους τα χρησιμοποιούν άσκοπα, ιντριγκάρεται και την ίδια στιγμή θυμώνει από τον τρόπο που τον αναπαριστούν τα δελτία ειδήσεων και οι τηλεοπτικές σειρές.
Εχουν ζήσει τις οικογενειακές διαμάχες στο πετσί τους
«Αυτό που αλλού ονομάζουμε βεντέτα, στην Κρήτη αποκαλείται “οικογενειακά”», εξηγεί ο κ. Καλαντζής, επισημαίνοντας ότι οι άνθρωποι στα χωριά της ορεινής Κρήτης έχουν βιώσει αυτές τις διαμάχες στο πετσί τους, βλέποντας ολόκληρες οικογένειες να ξεκληρίζονται. «Ζουν με τον κίνδυνο και την επίγνωση ότι ανά πάσα στιγμή κάτι μπορεί να σπάσει και να ανατρέψει τις σχέσεις τους με τους γύρω».
Oπως εξηγεί ο καθηγητής Ανθρωπολογίας, μια εχθροπραξία –που μπορεί να κυμαίνεται από πρόκληση υλικής φθοράς ή σωματική επίθεση έως και δολοφονία– έχει βαριές και απτές συνέπειες στην καθημερινότητα των μελών της οικογένειας που εμπλέκεται. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, τα παιδιά μπορεί να αναγκαστούν να μεγαλώσουν κλεισμένα στα σπίτια τους, χωρίς τη δυνατότητα να βγουν έξω, ενώ οι γονείς αλλάζουν τις διαδρομές τους για να πάνε στο σπίτι ή το χωριό τους, ή εγκαταλείπουν εντελώς την περιοχή. Είναι μάλιστα συχνό να ακούσει κανείς τους κατοίκους να λένε πως μια περιοχή «διάλυσε από τα οικογενειακά».
«Ο άγραφος κανόνας είναι η μετοίκηση: δηλαδή όταν μια οικογένεια διαπράττει πρώτη μια πράξη βίας εναντίον κάποιας άλλης, το πρώτο πράγμα που γίνεται είναι πως η οικογένεια αυτή πρέπει να ξεσπιτωθεί. Μπορεί και τα πρώτα ξαδέρφια να πρέπει να φύγουν από το χωριό». Αυτός είναι και ο λόγος, εξηγεί, που τα μέλη των οικογενειών είναι σε συνεχή επικοινωνία και συνεννόηση μεταξύ τους. «Για πολλούς αυτή είναι η ουσία των “οικογενειακών”, ότι σπρώχνουν την οικογένεια σε μια στενή, εσωτερική συνεννόηση, η οποία όμως δεν λειτουργεί πάντα. Πολλές φορές κάτι γίνεται, κάποιος κάνει κάτι, και μπορεί αυτόν να τον αποκαλέσουν θερμοκέφαλο».
Σκηνή από την οδηγική άνοδο στα Σφακιά στο σημείο που οι λευκές γραμμές του δρόμου γίνονται κίτρινες επισημαίνοντας το πέρασμα στο ορεινό τοπίο που στην περιοχή κουβαλάει συμβολικό βάρος. Copyright Κων/νος Καλαντζής, 2025. Δεξιά η αφίσα της ταινίας «Το φιλόξενο βλέμμα: φωτογράφοι, εχθροί και τουρίστες στα Σφακιά», 2024. (copyright Tilt)
Βεντέτα: μια δίκοπη απεικόνιση
Όπως παρατηρεί ο ανθρωπολόγος, η βεντέτα έχει μια δίκοπη απεικόνιση σε εθνικό επίπεδο: από τη μία παρουσιάζεται ως ένα κατάλοιπο μιας παλαιότερης, «καθυστερημένης» φάσης απέναντι στη νεωτερικότητα –το πρέπον και κυρίαρχο πολιτικό σύστημα–, και από την άλλη ασκεί μια βαθιά γοητεία, όπως φανερώνει και η δημοφιλία των τηλεοπτικών σειρών που ασχολούνται με το θέμα.
Η αντιφατική αυτή στάση καταγράφεται και στην τοπική κοινωνία, η οποία συχνά εκφράζει την αντίθεσή της σε τέτοιες πρακτικές. «Ενα από τα πρώτα μου συμπεράσματα είναι ότι όσα θεωρούμε για την Κρήτη εμβληματικά –για παράδειγμα το αγροτικό αυτοκίνητο, τα μαύρα ρούχα, οι κούπες, τα όπλα– είναι ακριβώς εκείνα που οι ίδιοι οι άνθρωποι ασκούν κριτική, θεωρώντας τα παραβίαση της παράδοσης», σημειώνει.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα όπλα, που διατηρούν κεντρικό ρόλο στη ζωή των κατοίκων της ορεινής Κρήτης. Όπως εξηγεί ο κ. Καλαντζής, τα βλέπεις συχνά πάνω στα τραπέζια των μεγάλων γλεντιών, ενώ υπάρχουν περιστάσεις, όπως η έλευση της νύφης στο σπίτι, όπου θεωρείται απολύτως αποδεκτό να «παιχτούν μπαλωτές».
Ωστόσο, ο ερευνητής παρατήρησε ότι τα τελευταία χρόνια, καθώς στα τραπέζια κάθονται και περισσότερες γυναίκες, η παρουσία του όπλου στα γλέντια αυτά έχει περιοριστεί.
Προσφορά φιλοξενίας κατά τις προβολές και συζητήσεις του ντοκιμαντέρ «Το φιλόξενο βλέμμα». Copyright Κων/νος Καλαντζής 2025
Γιατί οι βεντέτες επιμένουν
Ερωτηθείς γιατί οι βεντέτες επιμένουν, ο καθηγητής απαντά ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη, καθώς οι παράγοντες που παίζουν ρόλο είναι πολλοί και συνεχώς προστίθενται νέοι, ενώ εμπλέκονται και παρακλάδια ανθρώπων και οικογενειών. «Δεν είναι κάτι απλό, δεν πατιέται ένα κουμπί κεντρικά και σταματά αυτό», τονίζει.
Αναφορικά με την επίδραση του τουρισμού και της έλευσης ξένων στο φαινόμενο αυτό, ο κ. Καλαντζής διευκρινίζει ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές οπτικές. Από τη μία, ορισμένες ντόπιες φωνές υποστηρίζουν πως ο τουρισμός έχει φέρει μια ηπιότητα, σε αντίθεση με τις παλαιότερες, πιο σκληροπυρηνικές αντιλήψεις και εχθρικές καθημερινές πρακτικές. Από την άλλη, κάποιοι κάτοικοι θεωρούν ότι η ελευθεριακή κατάσταση που επικράτησε μετά τη δεκαετία του ’80, με τις επιδοτήσεις, τα καταναλωτικά αγαθά και τα έσοδα από τον τουρισμό, άλλαξε ριζικά το αξιακό σύστημα και, σε σύγκριση με έναν πιο μετρημένο, παραδοσιακό κόσμο που υπήρχε παλαιότερα, συνέβαλε στην αύξηση των βεντετών. Αν, ωστόσο, μιλήσει κανείς μαζί τους σε βάθος, πολλοί παραδέχονται ότι πλέον οι βεντέτες έχουν μειωθεί.
Σύμφωνα με τον ίδιο, οι αιτίες που προκαλούν τις οικογενειακές διαμάχες δεν σχετίζονται απαραίτητα με σύγχρονα ζητήματα, όπως το λαθρεμπόριο, αλλά συνδέονται συχνότερα με ζωοκλοπές ή διαφωνίες για περιουσιακά. Ο Κωνσταντίνος Καλαντζής σημειώνει ότι στα χωριά της ορεινής Κρήτης μπορεί κανείς να ακούσει πολλές ερμηνείες για το γιατί ξέσπασαν «οικογενειακά» σε μια συγκεκριμένη συγκυρία. Από την εμπειρία του, μια κλασική και διαδεδομένη άποψη είναι ότι καθοριστικό ρόλο έπαιξαν τρίτα πρόσωπα που είχαν συμφέρον από τη σύγκρουση. Επισημαίνει ακόμη ότι μια διαφωνία για περιουσιακά δεν αφορά τόσο λίγα μέτρα βοσκήσιμης γης ή μερικά ζώα, όσο το ζήτημα της συμβολικής κυριαρχίας και της θέσης των ανθρώπων μέσα στο χωριό.
Ως καθηγητής ανθρωπολογίας ο Κωνσταντίνος Καλαντζής παρατηρεί ότι είναι λάθος υπόθεση να θεωρούμε ότι επειδή είμαστε σε μια νεωτερική συνθήκη που έχει εκχρηματισμένη οικονομία, τουρισμό, αυτοκίνητα, δρόμους, υποδομές, αυτό σημαίνει μια αυτόματη παύση προ-κρατικών δομών κοινωνικής πρακτικής.
Οι αντίρροπες αφηγήσεις που περιγράφει ο κ. Καλαντζής συμπυκνώνονται σε έναν διάλογο μεταξύ κατοίκων, τον οποίο έχει καταγράψει με την κάμερά του έπειτα από μια συζήτηση για τα «οικογενειακά» και τη ρίζα τους στην κοινωνία. «Στα Σφακιά δεν είχαν πρόβλημα με τους Τούρκους, τρώγονταν μεταξύ τους, με τις οικογένειες. […] Ο πρώτος εχθρός είναι ο γείτονάς σου», λέει ο ένας συνομιλητής, και ο φίλος του απαντά: «Ο μεγαλύτερος εχθρός σου είναι ο εαυτός σου».
