Του Αντρέα Κημήτρη
«Η Οθωμανική αυτοκρατορία κατείχε την Κύπρο για τρεις αιώνες. Παρέδωσαν στους Εγγλέζους ένα ελληνικό νησί και όταν το πήραμε στα χέρια μας τουρκέψαμε το μισό». Με αυτό τον τρόπο περιγράφει τις σκέψεις του στην «Κ» ο βετεράνος πολιτικός Τάκης Χατζηδημητρίου, με αφορμή τις μαύρες επετείους του προδοτικού πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής. Τονίζει ότι οι ευθύνες του Μακαρίου ήταν πολιτικές, καθώς θα έπρεπε να αντιληφθεί ότι οι συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου ήταν ένα αμετακίνητο γεγονός, ενώ επισημαίνει ότι οι ευθύνες του Γρίβα ήταν εγκληματικές, διότι η δράση του με την ΕΟΚΑ Β΄ ισοδυναμούσε με προδοσία. Κάνοντας την αυτοκριτική του, ο κ. Χατζηδημητρίου λέει ότι ήταν λάθος που και ο ίδιος επιθυμούσε ανατροπή των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου και θα ήταν καλύτερα να μη μονοπωλούσε και αυτός πατριωτισμό την περίοδο 1960-63, αλλά να κατανοούσε με περισσότερο ρεαλισμό την κατάσταση.
–Γυρνάμε τον χρόνο πίσω στην περίοδο του προδοτικού πραξικοπήματος.
–Το πραξικόπημα δεν ήταν κάτι στιγμιαίο. Έχει βάθος αυτή η ιστορία. Γνωρίζαμε ότι Χούντα στην Ελλάδα, σήμαινε και καταστροφή της Κύπρου.
–Γι’ αυτό είχατε ιδρύσει μαζί με άλλους τότε την Επιτροπή για Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα;
–Τη δημιουργήσαμε από την πρώτη μέρα επιβολής της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα στις 21 Απριλίου 1967. Προσπαθήσαμε να διαφωτίσουμε τον κόσμο στην Κύπρο για το τι σημαίνει Χούντα. Ωστόσο, η πολιτική του Μακαρίου ήταν ότι συνεργαζόμαστε με κάθε ελληνική κυβέρνηση. Αλλά ήταν ελληνική κυβέρνηση η Χούντα;
–Προσφέρατε βοήθεια σε αντιστασιακούς από την Ελλάδα;
–Βέβαια, κατέφευγαν κοντά μας για να γλυτώσουν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αλέξανδρου Παναγούλη που ήταν δραματική και επηρέασε την κυπριακή ιστορία.
–Ποιο ήταν το κλίμα παραμονές του πραξικοπήματος;
–Υπήρχε μεγάλη ένταση διότι είχε προηγηθεί η επιστολή Μακαρίου προς Γκιζίκη για την απομάκρυνση των Ελλήνων στρατιωτικών και υπήρχαν και πληροφορίες στον Τύπο ότι άλλαξε το προσωπικό στα άρματα, ότι έβαλαν ασυρμάτους και ότι παραμονές πραξικοπήματος έδιναν άδειες σε μακαριακούς.
–Περιμένατε ότι θα γίνει πραξικόπημα;
–Το περιμέναμε εφτά χρόνια αλλά εκείνη την εποχή είχε κορυφωθεί η κρίση μεταξύ Χούντας και Μακαρίου και η ατμόσφαιρα έβραζε.
–Επικοινωνήσατε με τον Μακάριο;
–Εκείνες τις μέρες έγινε συνάντηση Λυσσαρίδη - Μακαρίου και αυτά που θα σας πω είναι πληροφορίες από τον Βάσο. Είπαμε στον Μακάριο ότι υπάρχει κίνδυνος πραξικοπήματος και τον ρωτήσαμε ποιος θα είναι ο ρόλος μας. Θα έχετε ρόλο εφεδρικό, μας είπε, αν δηλαδή μας χρειαστεί θα μας καλέσει. Ο Μακάριος πίστευε δύο πράγματα, ότι δεν θα γίνει πραξικόπημα και ότι δεν θα γίνει τουρκική εισβολή.
–Δύο εντελώς λανθασμένες εκτιμήσεις. Πού τα βάσιζε αυτά;
–Πίστευε ότι αν γίνει πραξικόπημα τότε θα εισβάλουν οι Τούρκοι, άρα θεωρούσε ότι δεν είναι τόσο ηλίθιοι οι χουντικοί που θα κάνουν πραξικόπημα και να φέρουν τους Τούρκους στην Κύπρο. Υπολόγιζε στη λογική τους, κάτι που δεν διέθεταν. Εμείς στην ΕΔΕΚ είχαμε κάποιες ομάδες και είχαμε και όπλα. Οι δικές μας ομάδες φυσικά δεν μετείχαν ποτέ σε τρομοκρατικές επιθέσεις με βόμβες και δολοφονίες. Ήμασταν έτοιμοι να αγωνιστούμε για τη Δημοκρατία
–Πού τα βρήκατε τα όπλα;
–Είχαμε αγαστές σχέσεις με Αίγυπτο, Συρία και Λίβανο και ερχόντουσαν τα όπλα με πλοιάρια.
–Υπήρχαν ενδείξεις εκείνες τις μέρες για πραξικόπημα; Είχατε πληροφορίες;
–Την Κυριακή 14 Ιουλίου υπήρχαν άρθρα στις ελληνικές εφημερίδες «Ακρόπολη» και «Ελεύθερος Κόσμος», που ήταν προειδοποιητικά και έστελναν το εξής μήνυμα: «είτε αφήνουμε την Κύπρο ή θα προχωρήσουμε για την εδραίωση του ελληνικού συμφέροντος στο νησί». Και παραμονές πραξικοπήματος η ελληνική φιλοχουντική εφημερίδα «Βορράς» έγραφε περίπου, «παρά να χάσουμε την Κύπρο, είναι προτιμότερο να κερδίσουμε το μεγαλύτερο κομμάτι». Και θυμάμαι και συνθήματα που γράφονταν στην Κύπρο εκείνες τις μέρες, «παρά ανεξαρτησία, καλύτερα διχοτόμηση» και μού το έγραψαν και έξω από το σπίτι μου και το θυμάμαι πολύ καλά και στο εκκλησάκι στο Χίλτον. Τα έγραφαν οι εοκαβητατζήδες που ήταν σε διατεταγμένη υπηρεσία και σε συνεννόηση με τους χουντικούς.
–Τελικά πού σας βρήκε εκείνη η μέρα;
–Την Κυριακή, παραμονή του πραξικοπήματος, ήμασταν στην κατασκήνωση της ΔΕΟΚ στο Τρόοδος και επειδή κάθε Δευτέρα στις 8:30 είχαμε σύσκεψη στο κόμμα, είπαμε να συζητήσουμε εκεί αυτά τα άρθρα. Τελικά, δεν προλάβαμε. Μέχρι να πάμε άρχισαν οι πυροβολισμοί και έτσι βρεθήκαμε διάσπαρτοι σε διάφορα σημεία. Εγώ πρόλαβα και πήγα στο σπίτι μου.
–Ποιες ήταν οι σκέψεις και τα συναισθήματά σας εκείνες τις στιγμές;
–Μία ήταν η σκέψη. Γίνεται πραξικόπημα, είμαστε η αντίσταση. Αισθανόμασταν αγωνία και φόβο.
–Πώς οργανωθήκατε;
–Κάποιοι συναγωνιστές ήρθαν στο σπίτι μου όπου είχα κρυμμένα μερικά όπλα. Ήμουν τότε γραμματέας της ΕΔΕΚ. Και αρχίσαμε να στέλνουμε όπλα στα γραφεία του κόμματος.
–Προλάβατε να τα χρησιμοποιήσετε;
–Κάποια παιδιά πήγαν στην Αρχιεπισκοπή και κάποια στο Καϊμακλί, όπου η αντίσταση στο πραξικόπημα κράτησε τουλάχιστον μέχρι την Τρίτη το απόγευμα.
–Εσείς τι κάνατε; Είχατε επαφή με τον Λυσσαρίδη;
–Μεταδόθηκε η είδηση ότι ο Μακάριος είναι νεκρός, επιβλήθηκε κέρφιου και έμεινα στο σπίτι. Έτσι δεν είχαμε καμία επαφή με τον Λυσσαρίδη. Δρούσαμε εντελώς ασυντόνιστα.
–Πότε ξαναβρεθήκατε;
–Χτυπά η πόρτα του σπιτιού και εμφανίζεται ένα παιδί, με ζητάει και του λένε δεν είναι μέσα ο Τάκης. Επιμένει και αρχίζει και κλαίει. Τελικά, ήταν ο οδηγός της πρεσβείας της Λιβύης και είχε έρθει με το αυτοκίνητο της διπλωματικής υπηρεσίας για να με διασώσουν γύρω στις 11:00 με 12:00 το μεσημέρι της 15ης Ιουλίου. Εκεί βρήκα τον Βάσο. Καθώς ήμασταν εκεί χτύπησε το ασύρματο τηλέφωνο του Λυσσαρίδη και ήταν ο Μακάριος και έτσι μάθαμε για πρώτη φορά ότι ο Μακάριος είναι ζωντανός. Ο Μακάριος ζήτησε δύο πράγματα, πρώτο να χτυπήσουν οι καμπάνες για να ξεσηκωθεί ο κόσμος, πράγμα που ήταν εκτός πραγματικότητας διότι ο κόσμος δεν μπορεί αντιμετωπίσει τα τανκς και δεύτερο να ειδοποιηθεί ο τότε μόνιμος αντιπρόσωπος της Κύπρου στα Ηνωμένα Έθνη, Ζήνωνας Ρωσσίδης, για να θέσει το θέμα στο Συμβούλιο Ασφαλείας.
–Γιατί στην πρεσβεία της Λιβύης;
–Τότε ήταν πολύ φίλοι μας. Υπήρχε συνεργασία με τον αραβικό κόσμο, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη. Ήταν η εποχή του αραβικού εθνικισμού, του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα και υπήρχε μια άλλη αντίληψη των πραγμάτων.
–Ακούστηκαν διάφορα για τη σχέση της ΕΔΕΚ με τη Λιβύη του Καντάφι και για οικονομικές δοσοληψίες.
–Υπήρχε στενή σχέση. Αυτό για το οποίο ρωτάτε ήταν έξω από την αρμοδιότητά μου αλλά δεν το αποκλείω. Αυτό που λέγεται είναι ότι υπήρχε μια εταιρεία στην οποία κατέληγε ένα μέρος του ποσού από τις εξαγωγές στη Λιβύη και από αυτό το ποσό χρηματοδοτείτο και η ΕΔΕΚ.
–Ποια άτομα ήταν πίσω από αυτή την εταιρεία.
–Δεν είχα εμπλοκή με αυτά.
–Και για πόσο μείνατε στην πρεσβεία;
–Μείναμε στην πρεσβεία μέχρι το Σάββατο το πρωί που έγινε η εισβολή. Μετά φύγαμε, αλλά συνέχισε να μας κυνηγά η ΕΟΚΑ Β΄, ενώ οι Τούρκοι ήταν ήδη στην Κύπρο. Είχαν έρθει στο σπίτι μου εοκαβητατζήδες για να με απαγάγουν και ευτυχώς έλειπα. Μετά από αυτό δεν επέστρεψα στο σπίτι και πήγαμε σε ένα διαμέρισμα ενός φίλου. Είχε αναλάβει πλέον ο Κληρίδης και ο αγώνας ήταν για να γυρίσει στην Κύπρο ο Μακάριος.
Πολιτικές οι ευθύνες του Μακαρίου, εγκληματικές του Γρίβα
–Πώς ήταν η κατάσταση όταν ανέλαβε ο Κληρίδης;
–Ανέλαβε ο Κληρίδης, αλλά κυριαρχούσε η Χούντα. Χαρακτηριστική ήταν και η σύσκεψη που κάναμε στις 14 Αυγούστου 1974 στο Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών για να μας ενημερώσει ο Κληρίδης για τις τουρκικές απαιτήσεις και εκεί ήταν όλοι οι χουντικοί και οι εοκαβητατζήδες οπλισμένοι.
–Πώς γίνεται η Χούντα να κατέρρευσε στην Ελλάδα αλλά να κυριαρχεί στην Κύπρο;
–Ήταν διαβρωμένο το κράτος ολόκληρο. Η Χούντα είχε διεισδύσει παντού.
–Παρέλαβε χάος όμως ο Κληρίδης. Να αναγνωρίσουμε τι είχε να διαχειριστεί.
–Έκανε, όντως, δουλειά, αλλά δεν είχε τον έλεγχο της κατάστασης. Ήταν μια μεταβατική περίοδος. Δεν ήταν συνέχεια του πραξικοπήματος, αλλά δεν ήταν επάνοδος στην ομαλότητα και έναρξη της Δημοκρατίας.
–Ναι, αλλά ως ΕΔΕΚ μιλούσατε για μεταπραξικόπημα και του το αποδίδατε. Ήταν λάθος αυτή σας η στάση;
–Αυτό οφείλετο στη μεγάλη προσκόλληση της ΕΔΕΚ στον Μακάριο. Δεν μπορώ να πω ότι ήταν λάθος, αλλά ήταν στο κλίμα της εποχής. Ήταν παραταξιακή η σύγκρουση. Η ευθύνη του Κληρίδη ήταν κάποιες δηλώσεις που έκανε. Έλεγε ότι ο Μακάριος είναι ο εκλελεγμένος Πρόεδρος και όχι ο Πρόεδρος. Υπήρχε εκείνη την περίοδο το στοιχείο της αντιπαράθεσης Μακαρίου - Κληρίδη.
–Οι ευθύνες του Μακαρίου για εκείνη την περίοδο, ποιες ήταν;
–Οι ευθύνες του Μακαρίου είναι πολιτικές. Έπρεπε να αντιληφθεί ότι οι συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου ήταν ένα αμετακίνητο γεγονός, πάνω στις οποίες βασιζόταν η ανεξαρτησία της Κύπρου και πάνω σε αυτές έπρεπε να βασιστεί για να τις βελτιώσει σταδιακά. Αντί αυτού, αποφασίσαμε ανατροπή των συνθηκών και σύγκρουση με τους Τουρκοκυπρίους, χωρίς να λογαριάζουμε τον τουρκικό κίνδυνο. Οι ευθύνες όμως του Γρίβα είναι εγκληματικές. Η πολιτική του στο τέλος με την ΕΟΚΑ Β΄ ήταν μία εγκληματική ενέργεια που ισοδυναμούσε με προδοσία. Και για όσους λένε ότι ήταν νεκρός όταν έγινε το πραξικόπημα, η απάντηση είναι ότι προετοίμαζε πραξικοπήματα και έκανε σχέδια δολοφονίας του Μακαρίου από το 1966.
–Μετανιώνετε για κάτι στην πολιτική σας διαδρομή;
–Έζησα μια εξελικτική πορεία. Ήμουν ενωτικός. Πίστευα απόλυτα στην Ένωση και σε μια Ελλάδα δημοκρατική, προοδευτική, φιλελεύθερη, σοσιαλιστική που να ακτινοβολεί μέσα στον κόσμο περιλαμβάνοντας και την Κύπρο. Είχα αυτό το όνειρο στη ζωή μου. Αν θα έπρεπε να ξεχωρίσω ένα λάθος θα έλεγα να μη μονοπωλούσα κι εγώ πατριωτισμό την περίοδο 1960-63 και να κατανοούσα με περισσότερο ρεαλισμό την κατάσταση. Απογοητεύτηκα κι εγώ για τις συνθήκες Ζυρίχης-Λονδίνου και ήθελα την ανατροπή τους. Αργότερα όμως μπόρεσα να αντιληφθώ τη σημασία της Κυπριακής Δημοκρατίας και των Τουρκοκυπρίων και ότι η Κύπρος είναι μεν ένα νησί με πλειοψηφία τους Ελληνοκύπριους, αλλά δεν μπορούμε να μονοπωλήσουμε. Δυστυχώς, κινηθήκαμε στο κλίμα αντιπαράθεσης Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων που στο τέλος άνοιξε τον δρόμο στην Τουρκία να εισβάλει. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατείχε την Κύπρο για τρεις αιώνες. Παρέδωσαν στους Εγγλέζους ένα ελληνικό νησί και όταν το πήραμε στα χέρια μας τουρκέψαμε το μισό.
–Ανέμενα ότι θα λέγατε τη στήριξη στον Τάσσο Παπαδόπουλο το 2003.
–Εκεί ήταν θέμα απάτης. Προσποιήθηκε ότι θα προχωρούσε τις συνομιλίες για το Σχέδιο Ανάν, ενώ το υπέσκαπτε υπογείως.
–Σας πλήγωσε ο τρόπος που φύγατε τότε από την ΕΔΕΚ;
–Δεν αποχώρησα αλλά με απέβαλαν. Ναι, με πλήγωσε εκείνη η εξέλιξη και το είπα σε φίλους οι οποίοι με ρώτησαν «καλά, ήθελες να μείνεις μετά από όσα έγιναν;».
–Αν δεν σας διέγραφαν, θα μένατε;
–Δεν είχα σκεφτεί να αποχωρήσω. Σε κάποιο στάδιο μάλιστα έκανα και σχέδια να υποστηρίξω την άλλη γραμμή μέσα στο κόμμα, όμως μετά αντιλήφθηκα ότι κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο.
–Πιστεύετε στη λύση του Κυπριακού;
–Ονειρεύομαι ένα ειρηνικό μέλλον που θα μπορέσουμε να συνυπάρξουμε στην Κύπρο και να έχουμε φιλικές σχέσεις με όλες τις χώρες της περιοχής ακόμη και με την Τουρκία. Δεν λέω συνθήματα. Η διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία θα μπορούσε να προσφέρει διέξοδο.
–Πώς διαβάζετε εσείς την πρόσφατη δήλωση Ολγκίν για τη ΔΔΟ;
–Όταν έρχεται η κα Ολγκίν και λέει ότι δεν υπάρχει κοινή βάση για το Κυπριακό είναι ένα κουδούνι που πρέπει να ακούσουμε. Δεν είμαι εναντίον να επιμένουμε για ΔΔΟ, το υποστηρίζω, αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν άλλες σκέψεις ακόμη και στα Ηνωμένα Έθνη.
