Τα χαϊκού στην πόλη προς τέρψη όλων

Η ποίηση βγαίνει στους δρόμους... άλλωστε όλα μπορεί να είναι ποίηση, κάθε μέρα, κάθε ώρα... σε κάθε τόπο και δρόμο... και δεν είναι πάντα όλα ρομαντική ποίηση, είναι και καταγγελτική, άλλοτε είναι λόγια που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Εμείς όμως πόσο και πώς την πλησιάζουμε; Αυτές οι σκέψεις μού ήλθαν στο μυαλό όταν είδα την ανακοίνωση του του Room for Art για τη δράση «Χαϊκού – Η Ποίηση στους Δρόμους της Πόλης», ένα έργο υλοποιείται με τη χορηγία των Πολιτιστικών Υπηρεσιών, με την υποστήριξη της Πρεσβείας της Ιαπωνίας στην Κύπρο και του Δήμου Λευκωσίας. Βρήκα λοιπόν την ευκαιρία να μιλήσω για αυτή την ιδέα με την Ερατώ Ιωάννου από τον πολιτιστικό οργανισμό Room for Art και τον Χρίστο Ρ. Τσιαήλη, αμφότεροι λογοτέχνες.

Πώς γεννήθηκε αυτή η ιδέα και ποιος είναι ο στόχος αυτής της δράσης του Room for Art, ρώτησα πρώτα την Ερατώ: «Η ιδέα γεννήθηκε από την ίδια ανάγκη που γέννησε και το Room for Art. Από την ανάγκη μας να συμβάλουμε, μέσω της τέχνης, στην αναζωογόνηση του ιστορικού κέντρου της πόλης μας. Είναι αλήθεια όμως ότι, εντός του αστικού περιβάλλοντος, όλοι έχουμε την ευκαιρία, αναπόφευκτα, να έρθουμε σε επαφή με τις άλλες τέχνες. Με τη λογοτεχνία όμως τι γίνεται; Η απάντηση στο ερώτημα πώς μπορούμε να ελκύσουμε τον κόσμο στη λογοτεχνία αντιστράφηκε κάπως και έγινε πώς θα φέρουμε τη λογοτεχνία στον κόσμο; Και η απάντηση που δώσαμε στο ερώτημα βέβαια ήταν: Μπορούμε να φέρουμε τη λογοτεχνία, την ποίηση πιο συγκεκριμένα, στους δρόμους της πόλης». Όπως μού λέει η Ερατώ η ποίηση βγαίνει στην πόλη με σιγουριά και αέρα. «Θα εμφανιστεί εκεί που δεν την περιμένεις. Στους δρόμους και στις πλατείες, δίπλα σου καθώς θα πίνεις το φρέντο σου στην Ερμού, φάτσα φόρα εκεί που θα κάνεις την απογευματινή σου βόλτα στη Φανερωμένη, έξω από το θέατρο… θα είναι παντού. Δεν θα μπορέσεις να την αποφύγεις. Θα τη διαβάσεις. Θα είναι μικρή και ντελικάτη, θα σου χαρίσει εικόνες φευγαλέων στιγμών και έντονα συναισθήματα. Θα είναι μαζί σου για πολύ ακόμα μετά το απροσδόκητο συναπάντημά σας. Ίσως μπει βαθιά μέσα σου και μείνει μαζί σου μια ολόκληρη ζωή».

Χαϊκού στη διάλεκτο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον μου προκάλεσε ότι οι εμπνευστές της ιδέας επέλεξαν τη λογοτεχνική μορφή του χαϊκού, ένα σχετικά άγνωστο είδος ποίησης, το οποίο ωστόσο καλλιεργείται στην Κύπρο, από διάφορους λογοτέχνες μας. Η Ερατώ στην ερώτησή μου γιατί επέλεξαν το χαϊκού μού λέει πως οι ρυθμοί της ζωής μας σήμερα είναι ταχείς και ότι αυτό το φαινόμενο είναι ακόμα πιο έντονο στο αστικό περιβάλλον. «Θα ήταν πιο δύσκολο να πειστεί κάποιος να αφιερώσει χρόνο, έστω και κάποια λεπτά στην ανάγνωση ακόμα και ενός σύντομου πεζού ή ενός ποιήματος με κάποιες στροφές. Αυτό που ταίριαξε με αυτό που θέλουμε να κάνουμε είναι τα εξαιρετικά μικρά σε έκταση, μόνο 17 συλλαβές, ποιήματα χαϊκού. Στα χαϊκού κάθε λέξη και κάθε εικόνα μετρούν. Αποκτούν ένα ειδικό βάρος και σημασία. Είναι λιτά και με απλή γλώσσα, καταφέρνουν να συμπυκνώνουν μέσα τους τόσα νοήματα και συμβολισμούς. Αναπόφευκτα ο αναγνώστης θα νιώσει τους φιλοσοφικούς τους κραδασμούς, θα συνεχίσει τη δημιουργική διαδικασία, θα γίνει ο ίδιος προέκταση του ποιήματος». Όσο για το αν μπορούμε να έχουμε και διαλεκτικά σε χαϊκού, ο Χρίστος λέει πως αν συγκρίνουμε το χαϊκού με το κυπριακό «τσιαττιστό», ή με την κρητική μαντινάδα, μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι στη σύγχρονη εποχή το χαϊκού δεν χρησιμοποιείται για διαλογική συζήτηση αυτής της μορφής όπου δύο ή περισσότεροι ποιητές δημιουργούν επί τόπου τα σύντομά τους ποιήματα και προβαίνουν σε ενσταντανέ ανταπαντήσεων. «Ο κύριος λόγος είναι ότι ενώ τα τσιατιστά και οι μαντινάδες βασίζονται στον ρυθμό και την ομοιοκαταληξία και έχουν ελεύθερη θεματολογία, το χαϊκού έχει πιο αυστηρή μορφή μετρήματος συλλαβών και αποκλείει την ομοιοκαταληξία. Επίσης, το χαϊκού θέλει τον ποιητή σε ινκόγκνιτο διάλογο με τη φύση και παρατήρηση της στιγμής σε κατάσταση ζεν, και πειθαρχημένο σε σχέση με τον στίχο, περιορίζοντας στο ελάχιστο τέτοιες συναντήσεις».

Η λογοτεχνία στις μέρες μας

«Η τεχνολογία έχει αναμφίβολα δημιουργήσει μία νέα δυναμική στον χώρο της λογοτεχνίας, με τη δημιουργία μιας παγκόσμιας πλατφόρμας για διάλογο μεταξύ ανθρώπων»

Πάντα με ενδιαφέρει να ρωτάω ανθρώπους που ασχολούνται με τη λογοτεχνία, με οποιονδήποτε τρόπο αν η λογοτεχνία στις μέρες μας έχει την ίδια δυναμική με παλαιότερες εποχές και ποιον ρόλο διαδραματίζει σήμερα. Σε αυτή την περίπτωση έχω χρυσή ευκαιρία, αφού μού απαντάνε δύο λογοτέχνες, που είχαν μια ιδέα για να αγκαλιαστεί η ποίηση από την κοινωνία. Η Ερατώ μού απαντάει σχετικά: «Διαχρονικά η λογοτεχνία είχε σημαντικό ρόλο τόσο σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο. Ο λογοτέχνης γράφει από την ανάγκη του να εκφραστεί και ο αναγνώστης διαβάζει από ανάγκη να δει τον εαυτό και τα συναισθήματά του να αντικατοπτρίζονται σε αυτό που διαβάζει. Είναι η ίδια ανάγκη που έσπρωξε τον άνθρωπο να ζωγραφίσει στους βράχους των σπηλαίων. Η ίδια ανάγκη που μας σπρώχνει να λέμε και να ακούμε ιστορίες, για να μη νιώθουμε μόνοι μας. Η τεχνολογία έχει αναμφίβολα δημιουργήσει μία νέα δυναμική στον χώρο της λογοτεχνίας, με τη δημιουργία μιας παγκόσμιας πλατφόρμας για διάλογο μεταξύ ανθρώπων, που είναι άγνωστοι μεταξύ τους, σε σχέση με το βιβλίο, τις κριτικές, τη συνέργεια για λογοτεχνικές δραστηριότητες ακόμα και για την μάθηση, μέσω εργαστηρίων δημιουργικής γραφής τα οποία είναι πλήρως διαδικτυακά. Στο εργαστήρι συγγραφής χαϊκού που υλοποιείται στο πλαίσιο το πρότζεκτ μας, συμμετέχουν άτομα από όλο τον κόσμο». Ο δε Χρίστος μού λέει: «Πιστεύω ότι η λογοτεχνία στις μέρες μας είναι πιο αποσπασματική και ενώ ο πραγματικός αριθμός βιβλίων έχει πολλαπλασιαστεί, ο όγκος γραφής λόγω της τάσης για αφαίρεση έχει μειωθεί. Ως εκ τούτου, παράλληλα με την υπονόμευση της γλώσσας, δυστυχώς το επίπεδο εμβάθυνσης και τα θέματα με τα οποία ασχολούνται τα τελευταία τριάντα χρόνια οι συγγραφείς έχουν υποστεί ακρωτηριασμό. Αυτή η στροφή της λογοτεχνίας σε συνδυασμό με την επικράτηση της ψηφιακής πληροφόρησης, θεωρώ ότι έχουν υπονομεύσει ίσως και ανεπανόρθωτα τη δυναμική της λογοτεχνίας». Και ο Χρίστος μού δίνει την «πάσα» για την επόμενη ερώτηση, μία επίσης επαναλαμβανόμενη σε λογοτέχνες ερώτησή μου, αφού προσωπικά δεν έχω κατασταλάξει αν η τεχνολογία βοηθάει τη φιλαναγνωσία... ο Χρίστος μού λέει σχετικά: «Θεωρώ ότι το διαδίκτυο έχει δώσει την ευκαιρία σε ομάδες ανάγνωσης να διευρύνουν το δίκτυό τους, σε λογοτεχνικούς οίκους να διαφημίσουν τα βιβλία τους, σε συγγραφείς, φιλόλογους και κριτικούς να προωθήσουν τις κριτικές τους για βιβλία που διαβάζουν. Όλη αυτή η προβολή έχει παροτρύνει και δημοσιογράφους να παρουσιάζουν πολύ περισσότερους συγγραφείς που στο παρελθόν παρέμεναν στην αφάνεια. Επίσης, έχει δοθεί η ευκαιρία σε ανθρώπους που γράφουν να αναρτήσουν το κείμενό τους σε πλατφόρμες και να λαμβάνουν ανατροφοδότηση. Ταυτόχρονα, το διαδίκτυο δίνει την ευκαιρία σε λογοτεχνικά φεστιβάλ να προωθήσουν το προϊόν τους σε πολύ ευρύτερο κοινό. Όλη αυτή η έκθεση δυνητικά μπορεί να παρασύρει ή αν θες να ενθαρρύνει κόσμο να δοκιμάσει να αφιερώσει χρόνο στην ανάγνωση ή/και στην κοινωνικοποίηση σε λογοτεχνικές εκδηλώσεις» και η Ερατώ λέει πως η λογοτεχνία όπως το κάθε τι γύρω μας αφουγκράζεται τα δεδομένα των καιρών και εξελίσσεται. «Ανέφερα προηγουμένως τον γρήγορο ρυθμό της της καθημερινής μας ρουτίνας. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που μικρές σε έκταση φόρμες όπως τα διηγήματα, και τα ακόμα πιο μικρά flash fiction, έχουν γίνει αρκετά δημοφιλή. Άπειρα έργα είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο, τόσο από κλασικούς όσο και από σύγχρονους συγγραφείς. Έτσι όλοι έχουν τη δυνατότητα, αν το θελήσουν, να διαβάσουν ένα σύντομο λογοτέχνημα στο τηλέφωνό τους ανά πάσα στιγμή».

Τελικά, όμως, συμβατικά ή ψηφιακά διαβάζουμε αρκετά; Η Ερατώ λέει: «Το να διαβάζει κανείς είναι ανάγκη όπως η ανάγκη μας για τροφή. Οι απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής όμως, τα ασφυκτικά χρονοδιαγράμματα, το συνεχές τρέξιμο για να προλάβουμε μας κάνουν να βάζουμε στην άκρη αυτή την ανάγκη, όπως αναβάλλουμε το φαγητό. Θεωρώ ότι είναι αρκετός ο κόσμος που διαβάζει, ακόμα και κάτω από αυτές τις συνθήκες. Αν υπήρχε περισσότερος χρόνος… Να θυμίσω ότι κατά την περίοδο του εγκλεισμού όλοι διαβάζαμε. Καταλήγουμε στο ότι πρέπει να το βάζουμε στο πρόγραμμα» και ο Χρίστος: «Αρκετοί άνθρωποι που παλιά δεν διάβαζαν καθόλου, τώρα στο διαδίκτυο διαβάζουν περισσότερο, κυρίως αποσπασματικά. Όχι όμως τόσο πολύ εκδομένη λογοτεχνία, και όχι με τον παραδοσιακό τρόπο. Βεβαίως, το τι είναι αρκετό για τον άνθρωπο να διαβάζει για να αναπτύσσεται πνευματικά το καθορίζει η εποχή και οι ανάγκες της, όπως και το κατά κεφαλήν μορφωτικό επίπεδο».