Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Δεινόν μεν ιδόντα παριππεύσαι Κυπρίους άρτους: Μαγνήτις γαρ λίθος ως έλκει τους πεινώντας», λέει ο Αθήναιος, και ο Ιππώναξ «Κυπρίων βέκος φαγούσι καμαθουσίων πυρόν», δηλαδή των Κυπρίων το ψωμί και των Αμαθούσιων το σιτάρι, από την αρχαιότητα, λοιπόν, το κυπριακό ψωμί ήταν ξακουστό, τόσο που σαν μαγνήτης έλκει όσους πεινούν, και είναι αδύνατον να τους προσπεράσεις. Πόσα λέμε ότι γίνονται για ένα κομμάτι ψωμί, πόσα δένουν κάποιους ανθρώπους που έχουν φάει ψωμί και αλάτι μαζί. Πόσα υπομένουμε για τον άρτον τον επιούσιον, πόσοι αγώνες έγιναν για το ψωμί κι ελευθερία; Το ψωμί, λοιπόν, έχει σημαντική θέση στη ζωή του ανθρώπου και στις παραδόσεις του τόπου μας έχει δεσπόζουσα θέση. Τα χριστουγεννιάτικα ζυμώματα αυτές τις μέρες σε παλαιότερες εποχές είχαν την τιμητική τους, ίσως ακόμα και σήμερα κάποιες νοικοκυρές να πυρώνουν τους φούρνους τους…
Πάσκαν των Γεννών
Για αυτά τα ζυμώματα μίλησε στην «Κ» η Δωρίτα Βοσκαρίδου, διευθύντρια του Μουσείου «Το Πλουμιστό Ψωμί», το οποίο βρίσκεται στη Λεμεσό και μας εξήγησε πώς το «Πάσκαν των Γεννών», τα Χριστούγεννα, δημιούργησαν το υπόβαθρο για την καθιέρωση πολλών εθίμων, που στη χώρα μας ακόμα διατηρούνται, κυρίως από τις μεγαλύτερες γενιές. Όπως λέει η κα Βοσκαρίδου ο Χριστός που γεννιέται είναι ο Άρτος της ζωής και τα γιορταστικά ψωμιά δεν θα μπορούσαν να λείπουν από κανένα σπίτι. «Τα ψωμιά αυτά γίνονταν σε μεγάλες ποσότητες για όλες τις μέρες του δωδεκαημέρου για την περίοδο από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια, «Τα ζυμώματα ξεκινούσαν τρεις μέρες πριν από τα Χριστούγεννα, γιατί σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις, αν ζύμωναν τις μέρες του δωδεκαημέρου οι καλικάντζαροι (σκαλαπούνταροι) θα πείραζαν και θα λέρωναν τα ζυμάρια τους, γι’ αυτό και στα σησαμωτά έβαζαν πάντοτε μαυροκόκκο που το θεωρούσαν αποτρεπτικό των κακών πνευμάτων».
Η κα Βοσκαρίδου λέει πως το κυρίως εορταστικό ψωμί των Χριστουγέννων ήταν το λεγόμενο Χριστόψωμο, ή Γεννόπιττα, ή Γεννοπούλα, «ήταν ένα μεγάλο ψωμί σησαμωτό, πλουμισμένο στη μέση με ένα μεγάλο σταυρό με σύμβολα και σχέδια που διαφοροποιούνταν από περιοχή σε περιοχή, με μια ποικιλία σχεδίων και συνδυασμών, που έμοιαζε με κέντημα. Μάλιστα, σε κάποιες περιοχές τοποθετούσαν τη Γεννόπιττα σε ένα μεγάλο τσέστο (πανέρι) και τη στόλιζαν γύρω-γύρω με δάφνη και μυρσίνη. Πολλές φορές διακοσμούσαν τη Γεννόπιττα με καρπούς, σταφίδες, αμύγδαλα και καρύδια, σύμβολα αφθονίας». Η κα Βοσκαρίδου λέει ότι σε κάποια χωριά της Κύπρου έβαζαν στο κέντρο του Σταυρού ένα άσπρο αβγό, ως σύμβολο της νέας ζωής. Τη Γεννόπιττα την κεντούσαν με το πιρούνι, σχηματίζοντας τα γράμματα Χ.Γ. που σήμαινε Χριστός Γεννάται, ή έβαζαν στα τετράγωνα που σχημάτιζε ο Σταυρός τα γράμματα ICXN δηλαδή, Ιησούς Χριστός Νικά. Την έκοβαν μετά τη λειτουργία των Χριστουγέννων όπου συγκεντρωνόταν στο τραπέζι όλη η οικογένεια».
Βορτακούθκια και καλικαντζαρούδες
Τα παραδοσιακά ζυμώματα ήταν πολλά και το καθένα είχε και τη δική του ιδιότητα, για τη λεχώνα, την τύχη, τις βροχές και άλλα πολλά, μα και τα ονόματά τους έχουν τη δική τους ομορφιά, «ζεμπυλούθκια», «βορτακούθκια», «φιλικουτούνες», «καλικαντζαρούδες». Η κα Βοσκαρίδου εξηγεί ότι στα σπίτια ζύμωναν και πούλλες, μακρόστενα ψωμιά, ή στρογγυλά με σταυρό στη μέση ή σε σχήμα 8, όπου τοποθετούσαν και εδώ άσπρα αβγά στις δύο άκριες. «Έφτιαχναν επίσης Σταυροκούλουρα που τα τοποθετήσαν πάνω στα ψωμιά τους, ως προστασία από τους Καλικάντζαρους, ή τα κρεμούσαν στον τοίχο και τα έτρωγαν αφού ποσαράντωνε ο Χριστός». Ζύμωναν επίσης και «ζεμπυλούθκια» που ήταν ζυμαρένια ψωμάκια στο σχήμα του ζεμπυλιού, με την ευχή να ευλογηθεί ο σπόρος του γεωργού και να έχει καλή σοδειά. «Αυτά τα χάριζαν στα παιδιά ή τα στόλιζαν στον τοίχο», όσο για τα «βορτακούθκια» η κα Βοσκαρίδου σημειώνει «ζύμωναν και βατράχους, ως έκφραση επιθυμίας των ανθρώπων της υπαίθρου για βροχές, μιας και οι βάτραχοι αγαπούν το νερό και θεωρούνται σύμφωνα με την παράδοσή μας ευλογημένοι», και συνεχίζει: «Ζύμωναν επίσης ‘ανθρωπούθκια’, ‘πούππες’, ‘φιλικουτούνες’ και ‘καλικαντζαρούδες’ σαν δώρο για τα παιδιά, προς εξευμενισμό των αγέννητων, αβάφτιστων παιδιών που πέθαναν και έγιναν καλικάντζαροι». Φυσικά, οι νοικοκυρές σε πολλά σπίτια ζύμωναν και για καθαρά θρησκευτικούς και τελετουργικούς λόγους. Στους φούρνους τους έφτιαχναν άρτους, ψωμιά, πρόσφορα και παννυχίδες για να τα πάρουν στην εκκλησία για τη θεία λειτουργία και τον Εσπερινό των Χριστουγέννων. «Με το χτύπημα της καμπάνας του εσπερινού σε πολλά χωριά της Κύπρου, μικρά παιδιά έκοβαν κλαδιά ελιάς και στόλιζαν την εξώθυρα και τα παράθυρα του σπιτιού τους. Ο στολισμός διαρκούσε επτά μέρες. Στη συνέχεια τοποθετούσαν τα κλαδιά της ελιάς κάτω από την Αγία Τράπεζα όπου έμεναν για σαράντα μέρες. Αυτή την αγιασμένη ελιά τη χρησιμοποιούσαν για να θυμιατίζουν τις έγκυες γυναίκες για γρήγορο τοκετό».
Τα κούμουλα της Παναγίας
«Στην αντίληψη του λαού μας» λέει η κα Βοσκαρίδου «η Παναγία μετά τη γέννηση του Χριστού ήταν η ‘λιχούσα’ γι’ αυτό και από τα ζυμώματα των Χριστουγέννων δεν έλειπαν και τα ‘κούμουλα της Παναγίας’ ή ‘λεχουτζιές’, ζυμώματα που γίνονταν σύμφωνα με τα έθιμα της γέννησης ενός παιδιού». Τις αυκωτές με άσπρο αβγό, το οποίο συμβόλιζε τη νέα ζωή, τις έδιναν ως δώρο στα παιδιά που τους έλεγαν τα κάλαντα, το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων.
Ένα πρωτοποριακό Μουσείο
Το «Πλουμιστό ψωμί» είναι ένα ιδιαίτερο μουσείο παραδοσιακών πλουμιστών ψωμιών και Εργαστήρι αρτοδημιουργημάτων που βρίσκεται στη Λεμεσό. Στο μουσείο παρουσιάζεται η ιστορία και η λαογραφία του ψωμιού, με ενδιαφέρουσες ξεναγήσεις στον κόσμο του ψωμιού. Στο μουσείο διοργανώνονται πολλές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, όπως βιωματικά εργαστήρια για ενήλικες και παιδιά, φιλοξενίες καλλιτεχνών και εκθέσεων, έχοντας σημαντική συμβολή στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης.
Πληροφορίες:
Μουσείο «Το Πλουμιστό Ψωμί», Γρηγόρη Αυξεντίου 9, Λεμεσός (Πάροδος Αγίας Φυλάξεως). Τηλέφωνο επικοινωνίας: 25 340 347 και 99 526 772, www.ploumisto.blogspot.com.cy. Το μουσείο είναι προσβάσιμο για άτομα με τροχοκάθισμα. Δωρεάν Είσοδος
Ενδιαφέρον ανάγνωσμα: Χρήστου Τσιαήλη, Ψωμί, εκδ. Γκοβόστη 2017.
