Του Σταύρου Χριστοδούλου
Οταν ταξίδεψα στην Αβάνα το 2017 είχα διαρκώς την ίδια αίσθηση, σαν να με ακολουθούσε ένας ψίθυρος από τα βιβλία του, κάτι σαν υπόμνηση πως αυτό που βλέπω δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι αυτό είναι. Τα βιβλία του Λεονάρδο Παδούρα είναι ο καλύτερος οδηγός, αν θες να κατανοήσεις τη χώρα του. Αν επιθυμία σου είναι να μην περιοριστείς στα προφανή αλλά να διεισδύσεις στα κατάβαθα του λαού του. Γιατί η λογοτεχνία του διακρίνεται πρωτίστως από την αλήθεια. Την αλήθεια του. Γι’ αυτό κατάφερε να βγει από τα σύνορα της Κούβας και ν’ απλωθεί σε όλο τον κόσμο. Κι έτσι, ο Παδούρα, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής, να κερδίσει μια ζηλευτή θέση στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα. Είτε μιλάμε για τα νουάρ μυθιστορήματά του με κεντρικό ήρωα τον Μάριο Κόντε, είτε για βιβλία που καθηλώνουν τον αναγνώστη, όπως «Ο άνθρωπος του αγαπούσε τα σκυλιά», μια υποδειγματική σκιαγράφηση του Τρότσκι σε ένα βιβλίο που επανακαθορίζει τι εστί ιστορικό μυθιστόρημα, είτε για το πολύ αγαπημένο μου «Σαν σκόνη στον άνεμο», όπου ο συγγραφέας πραγματεύεται τα μεγάλα αρχετυπικά ζητήματα. Δεν υπάρχει μια μονάχα απάντηση στο ερώτημα τι είναι αυτό που ξεχωρίζει ένα σπουδαίο λογοτέχνη. Προσωπικά, επιλέγω την εκδοχή του Μαγιακόφσκι, ότι «η τέχνη δεν πρέπει ν’ αντανακλά σαν τον καθρέφτη μα σαν φακός να μεγεθύνει». Αυτό κάνει το έργο του Κουβανού Παδούρα διεθνές. Αν και αναρωτιέμαι…
–Ο τόπος καθορίζει τον δημιουργό; Αν δεν μιλάγατε δηλαδή αυτή τη γλώσσα κι αν δεν επιλέγατε να ζείτε σ’ αυτή τη χώρα, θα γράφατε το ίδιο;
–Σε μερικές περιπτώσεις οι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες γενικά, μπορούν να ξεκόψουν από τις ρίζες τους ή και να υιοθετήσουν άλλες, διαφορετικές. Κάτι τέτοιο στην περίπτωσή μου θα ήταν αδύνατο. Είμαι ένας συγγραφέας Κουβανός, ακόμη περισσότερο, Αβανέζος, και γράφω στη γλώσσα αυτής της πόλης και του ιστορικού χρόνου στον οποίο ζω, για τις εμπειρίες, τις χαρές, τις αντιξοότητες των ανθρώπων που με περιβάλλουν. Γι’ αυτό και η λογοτεχνία μου, ακόμα κι αν μερικές φορές «βγαίνει» έξω από την Κούβα, εκκινεί πάντα από τη χώρα μου και πάντα επιστρέφει σ’ αυτήν. Έχω ένα ισχυρό αίσθημα πολιτισμικού ανήκειν στο συγκεκριμένο πλαίσιο στο οποίο ζω.
–Λέτε κάπου στο βιβλίο σας: «“Έντιμοι άνθρωποι”: … εδώ που δεν έχουμε Σιβηρίες, από πολλούς από εμάς πήραν την αξιοπρέπεια, μας έκαναν να νιώθουμε ένοχοι, χωρίς να ξέρουμε πολύ καλά για ποιο πράγμα, αλλά πολύ ένοχοι, μέχρι που μας εξανάγκασαν αν θέλαμε να αποκαθαρθούμε από τις ενοχές, να απαρνηθούμε τον ίδιο μας τον εαυτό». Εσείς πληρώσατε κάποιο προσωπικό τίμημα;
–Αναμφίβολα, αλλά το έχω πληρώσει και το πληρώνω νιώθοντας ικανοποίηση, αλλά και ενόχληση, σίγουρα. Η πνευματική και ζωτική μου ανεξαρτησία έχει ως αποτέλεσμα τα βιβλία μου να κυκλοφορούν λίγο και μη ικανοποιητικά στην Κούβα, ή και απλώς να μην κυκλοφορούν. Το όνομά μου να μην αναφέρεται στα επίσημα ΜΜΕ της Κούβας, που είναι όλα επίσημα. Είναι ντροπή, για παράδειγμα, το γεγονός ότι το πιο πρόσφατο βιβλίο μου, που είναι αφιερωμένο στην πόλη μου, την Αβάνα, μπορεί κανείς να το βρει σε οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο όλων των χωρών που μιλούν ισπανικά, εκτός από τη δική μου. Ναι, αυτό είναι το τίμημα, αλλά η ελευθερία είναι πέρα από κάθε τίμημα.
–Στο βιβλίο σας «Σαν σκόνη στον άνεμο» είχα την αίσθηση πως ανασηκώσατε μια κουρτίνα για να δούμε την αληθινή ζωή πίσω από τα κουβανέζικα στερεότυπα. Εσείς πώς βιώνετε την αναζήτηση της αλήθειας μέσα από το ταξίδι της μυθοπλασίας;
–Για μένα αυτό δεν είναι πρόβλημα, γράφω αλήθειες για την πραγματικότητα, μόνο που τις τοποθετώ σε πλαίσια φανταστικά, αλλά πολύ πραγματικά. Καθώς δεν έχω υπερβολικά μεγάλη φαντασία, αυτό που κάνω είναι να διαβάζω την πραγματικότητα και κατόπιν να τη μεταγράφω και να την αναπαριστώ μέσα από μυθοπλαστικούς χαρακτήρες που μοιάζουν πολύ με ανθρώπους της πραγματικότητας. Αυτό που εγώ έχω ως αρχή είναι στα βιβλία μου να μην υπάρχει ούτε ένα ψέμα σχετικά με την κουβανική πραγματικότητα.
–Αν σας έλεγα πάρτε μας από το χέρι και κάντε μας μια βόλτα εκεί όπου κτυπά η καρδιά της αληθινής Αβάνας, πού θα μας πηγαίνατε;
–Αυτό εξαρτάται από τη σχέση που έχει ο καθένας με την πόλη. Στην περίπτωσή μου, είναι σαφές: στο σπίτι μου στη Μαντίγια, τη γειτονιά μου στην περιφέρεια της Αβάνας. Γι’ άλλους μπορεί να είναι η Μαλεκόν ή η Ράμπα, αυτός ο τόσο συμβολικός δρόμος, ή το παλιό Πασέο δελ Πράδο… κι αυτό γιατί πιστεύω πως υπάρχουν τόσες Αβάνες όσες και οι κάτοικοί της.
–Οι προσωπικές σας διαδρομές διασταυρώνονται με αυτές των ηρώων σας;
–Ασφαλώς. Σε διάφορους από τους μυθοπλαστικούς μου χαρακτήρες υπάρχουν πολλές στάσεις, σκέψεις, εμπειρίες δικές μου. Στην περίπτωση του χαρακτήρα-φετίχ των βιβλίων μου, του Μάριο Κόντε, αυτό ίσως είναι πολύ προφανές: έχουμε κοινά την ηλικία, τα γούστα, την καταγωγή από την πόλη, τον εθισμό στη νικοτίνη, τον ασυγκράτητο θαυμασμό για τη γυναικεία ομορφιά… Ωστόσο και σε πολλούς άλλους χαρακτήρες μου υπάρχουν διάφορα στοιχεία, αν και, όπως ξέρετε, ο συγγραφέας δεν μπορεί να έχει ζήσει τη ζωή όλων των χαρακτήρων του και γι’ αυτό πρέπει να είναι ένας άνθρωπος που παρατηρεί, που ακούει άλλες ιστορίες της ζωής για να δώσει σάρκα και οστά στους χαρακτήρες του.
–Ο Μάριο Κόντε μεγαλώνει μαζί σας; Η απορία δεν είναι μόνο αν οι λογοτεχνικοί ήρωες έχουν ηλικία αλλά και πώς διαχειρίζεστε εσείς την έννοια του χρόνου.
–Δεν μπορώ να γενικεύσω. Υπάρχουν χαρακτήρες που επανέρχονται διαρκώς και δεν γερνούν ποτέ όσο κι αν περνάει ο χρόνος. Ο Τζέιμς Μποντ είναι ένα παράδειγμα πολύ γνωστό… Ο Κόντε όμως προχωράει μαζί μ’ εμένα στον πραγματικό χρόνο, γιατί αυτόν τον χρόνο τον χρησιμοποιώ προσπαθώντας να απεικονίσω την πραγματικότητα κάθε στιγμής, την εξέλιξη μιας κοινωνίας όπως η κουβανική. Ολοκληρώνω τώρα ένα μυθιστόρημα όπου οι χαρακτήρες πλησιάζουν τα εβδομήντα τους, όπως εγώ, και βιώνουν αυτή την πολύ σκληρή κατάσταση που είναι να ζεις στην Κούβα λαμβάνοντας μια σύνταξη 2.000 πέσος, που σημαίνει μόλις 6 ή 7 δολάρια τον μήνα. Φοβερό.
–«Χρόνος – Μνήμη – Ιστορία». Πώς καθόρισε αυτό το τρίπτυχο το έργο σας;
–Είναι εμμονές. Με γοητεύει το πώς κυλάει ο χρόνος, ο τρόπος που μερικές φορές επιταχύνεται, σταματάει, ξαναρχίζει. Το μυθιστόρημά μου «Η διαφάνεια του χρόνου» ασχολείται με αυτό το θέμα, με τον χρόνο που περνάει αλλά ταυτόχρονα επαναλαμβάνεται.
Η Ιστορία είναι ο τρόπος να κατανοήσουμε πώς έχουμε φτάσει εδώ που βρισκόμαστε, η αναζήτηση για αιτίες και ρίζες, η προσπάθεια να καταλάβουμε την ανθρώπινη βλακεία που επαναλαμβάνει ξανά και ξανά τα ίδια λάθη και τις ίδιες φρικαλεότητες. Για όλα αυτά μιλάω πολύ στον «Άνθρωπο που αγαπούσε τα σκυλιά», για παράδειγμα. Και η μνήμη είναι μια αξία απαραίτητη για να μη μας εξαπατούν. Οι εξουσίες συνηθίζουν να τη χειρίζονται όπως τις βολεύει κι εγώ πασχίζω να τη διασώσω, να την προσδιορίσω, κι αυτό είναι παρόν σε όλο μου το έργο.
–Τι προσδίδει λογοτεχνική αξία σε ένα βιβλίο μυθοπλασίας;
–Η λογοτεχνία η ίδια. Μπορεί κανείς να αφηγηθεί, να γράψει πολλά πράγματα, αλλά μόνο αν το κάνει με ένα αισθητικό νόημα είναι λογοτεχνία. Να έχει κανείς επίγνωση ότι η γλώσσα είναι μια αξία πολιτισμική και εκφραστική, ότι πρέπει να δώσει δομή στην ιστορία, και να προσπαθήσει αυτή η δραματική κατασκευή να είναι επιπλέον και όμορφη, ακόμα κι αν μιλάει για πράγματα άσχημα, είναι η λογοτεχνικότητα. Αυτό νομίζω εγώ.
–Και σε τι προσδίδετε εσείς αξία, πέρα από τη συγγραφή, σε αυτή τη φάση της ζωής σας;
–Το γεγονός ότι ζει κανείς είναι από μόνο του σημαντικό. Όχι, είναι θαυμάσιο. Το να προσπαθείς να καταλάβεις τον κόσμο, ακόμα κι αν δεν το καταφέρνεις, είναι ουσιώδες. Και να έχεις αγάπες και συναισθήματα. Γι’ αυτό τα φροντίζω όσο πιο πολύ μπορώ.
–Όταν βρέθηκα στην Αβάνα είχα την αίσθηση πως αν αλλάξει το καθεστώς θα ακολουθήσει πλιάτσικο. Μειώνονται οι ηθικές αντιστάσεις των ανθρώπων μετά από μια μεγάλη περίοδο περιορισμού της ελευθερίας τους πιστεύετε;
–Βέβαια. Κάποια στιγμή τα πράγματα στην Κούβα θα αλλάξουν, και η κοινωνία δεν είναι προετοιμασμένη γι’ αυτό μετά από τόσα χρόνια χωρίς πραγματική δυνατότητα για λήψη αποφάσεων, χωρίς διαφάνεια, χωρίς άσκηση των δικαιωμάτων κριτικής και καταγγελίας που να είναι αποτελεσματικές και πραγματικές. Ο κόσμος έχει συνηθίσει να αποδέχεται το κακό και θα είναι σίγουρα δύσκολο να ξεπεράσει αυτόν τον μακάβριο λήθαργο. Ξέρετε ότι στην Κούβα μπορείς να πας φυλακή άμα διαμαρτυρηθείς ειρηνικά κατά της κυβέρνησης; Αυτό δημιουργεί μια κατάσταση μοιρολατρίας και φόβου που έχει μπει στο αίμα των ανθρώπων. Όταν οι άνθρωποι χάνουν τις ελπίδες τους, όταν περιορίζεται ο χώρος τους για αποφάσεις ή ακόμα και για σκέψη, όταν πιστεύουν πως δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο πέρα από το να επιβιώνουν, τότε γίνονται αδιάφοροι, πραγματιστές, ακόμα και λίγο κυνικοί…
Η Αβάνα του Λεονάρδο Παδούρα
«Πολλοί χρονικογράφοι και επισκέπτες που περνούν από την Αβάνα συνήθως βλέπουν σ’ αυτήν δύο πόλεις, διαφορετικές αλλά ταυτόχρονες: για κάποιους είναι μια πόλη σταματημένη στον χρόνο, μεγαλοπρεπής ακόμα, αντανάκλαση ενός ολοφάνερου πλούτου που υπήρχε στο παρελθόν ή που έχει ανακτηθεί στο παρόν· για άλλους, είναι το βασίλειο των ερειπίων αλλά και των βιαστικών ή απεγνωσμένων λύσεων που διαστρεβλώνουν τον αστικό χώρο της κουβανικής πρωτεύουσας. Και η αλήθεια είναι πως αυτές οι δύο πόλεις υπάρχουν, είναι εύκολα ορατές, μερικές φορές συμπίπτουν, συνάμα όμως λειτουργούν σαν μια μάσκα πίσω από την οποία πρέπει κανείς να ανακαλύψει το αληθινό πρόσωπο άλλων πόλεων, λιγότερο ή περισσότερο αόρατων, στις οποίες υπάρχουμε και ζούμε». Αυτό είναι ένα μικρό δείγμα γραφής από το νέο βιβλίο του Λεονάρδο Παδούρα που θα κυκλοφορήσει το 2025 από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων, παλαιότερων αλλά και πρωτότυπων, με τίτλο: «Αβάνα - Περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο». Η μετάφραση είναι του Κώστα Αθανασίου, ο οποίος υπογράφει όλα τα βιβλία του Λεονάρδο Παδούρα στην Ελλάδα, έχει την ευθύνη του βιβλίου στην Εφημερίδα η Εποχή κι έχει βραβευτεί με το Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ. Η προδημοσίευση ενός ακόμα μικρού δείγματος από το νέο βιβλίο του Λεονάρδο Παδούρα, αποτελεί μια γεύση του «σύμπαντός» του που θα ανιχνεύσουμε στην εκδήλωση της Λευκωσίας: «Εκεί, απλωμένη επιδεικτικά, δελεαστική, με τον ήλιο των τροπικών να την πολιορκεί, βρισκόταν η Αβάνα, ολόκληρη η Αβάνα, ανοιχτή σαν βεντάλια, δαιδαλώδης σαν μυστήριο, προκλητική σαν πρόσκληση να την ανακαλύψεις, να την κάνεις δική σου, να παρασυρθείς στην ανομολόγητη φιέστα στην οποία χορεύω όλα αυτά τα χρόνια που σιγά σιγά γίνονται πολλά, τα χρόνια που έχω αφιερώσει σ’ αυτό, να γράφω στην πόλη, για την πόλη, με το πνεύμα και τη γλώσσα της, την ορατή και την κρυφή ιστορία αυτού του μαγικού και αγαπημένου τόπου στον οποίο ανήκω».
Πληροφορίες: «Ανάμεσα στη μνήμη και τη μυθοπλασία: το σύμπαν του Λεονάρδο Παδούρα». Φεστιβάλ ΛΕΑ, Σολώνειον Κέντρο Βιβλίου, Λευκωσία, Πέμπτη 19 Ιουνίου, ώρα 7:30 μ.μ. Συμμετέχουν: Λεονάρδο Παδούρα, Κώστας Αθανασίου, Σταύρος Χριστοδούλου. Παρουσιάζει: Λίλη Μιχαηλίδου.
