Kathimerini.gr
ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΤΣΟΥΜΠΕΛΑΚΑ
Στην ιδιόμορφη παγκόσμια συνθήκη της πανδημίας, εν μέσω περιορισμών, απαγορεύσεων και έκτακτων μέτρων, εγκαινιάστηκε στις ΗΠΑ μια «ελληνική» έκθεση με θέμα το σωφρονιστικό σύστημα, τα καθεστώτα φυλάκισης και εγκλεισμού. Τίτλος της, «The Right to Silence?». Η πρώτη ενότητα της έκθεσης παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στο John Jay College of Criminal Justice στο City University of New York με τη συμμετοχή 43 Ελλήνων, Κυπρίων και Αμερικανών καλλιτεχνών. Η δεύτερη παράλληλη δράση αναμένεται σύντομα στο «Undercurrent» του Μπρούκλιν. Τη διοργάνωση των εκδηλώσεων που θα πλαισιώσουν το πρόγραμμα έχει αναλάβει η πολιτιστική πλατφόρμα Greece in USA, που ιδρύθηκε το 2020 από την ιστορικό τέχνης, επιμελήτρια και επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Πόλης της Νέας Υόρκης, CUNY, Σωζήτα Γκουντούνα.
Ο τίτλος της έκθεσης αναφέρεται στα Miranda rights, στο δικαίωμα που έχει ο συλληφθείς να σιωπήσει κατά τη διάρκεια της αστυνομικής προανάκρισης. Η έκθεση προσεγγίζει, περισσότερο με ποιητικό παρά με καταγγελτικό τρόπο, τα καίρια ζητήματα που σχετίζονται με το ποινικό σύστημα, τις φυλετικές διακρίσεις, τις ιδιωτικές φυλακές αλλά και τα όρια της ελευθερίας.
Το θέμα ακούγεται ενδεχομένως εξωτικό για το ελληνικό κοινό αλλά είναι εξαιρετικά σημαντικό –και επίκαιρο– στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η επιλογή δεν ήταν τυχαία: το Greece in USA δεν θέλει να περιοριστεί σε «ελληνικά θέματα». Επενδύει στη συνύπαρξη των Ελλήνων καλλιτεχνών με τους Αμερικανούς συναδέλφους τους. Σχεδιάζει πρότζεκτ που θα συστήσουν με συστηματικό τρόπο τη σύγχρονη ελληνική τέχνη στις ΗΠΑ και θα χτίσουν μακροχρόνιες συνεργασίες μεταξύ ελληνικών και αμερικανικών ιδρυμάτων.
Η Σωζήτα Γκουντούνα έχει επιμεληθεί προγράμματα και εκθέσεις στην Αθήνα και στις ΗΠΑ, είναι η διευθύντρια του ιδρύματος του γνωστού εικαστικού Raymond Pettibon και διαθέτει μία σφαιρική αντίληψη για τον χώρο της τέχνης τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Μιλήσαμε μαζί της για το ελληνικό εικαστικό τοπίο και το ζητούμενο της εξωστρέφειας στην ελληνική τέχνη.
– Ποια είναι η θέση της Ελλάδας στη διεθνή εικαστική σκηνή σήμερα; Η εξωστρέφεια είναι κάτι που μας απασχολεί;
– Πριν από περίπου ένα χρόνο το Πανεπιστήμιο Γέιλ αποφάσισε να εξαλείψει το εισαγωγικό μάθημα της ιστορίας της τέχνης επειδή εστίαζε στη δυτική τέχνη. Η απόφαση αυτή πυροδότησε τον δημόσιο έπαινο αλλά και αντιδράσεις. Οι ιδεολογικές και αισθητικές αρχές αλλάζουν ριζικά στις μέρες μας. Στην Ελλάδα αυτές οι αλλαγές στην πολιτιστική μας ζωή επήλθαν με την οικονομική κρίση, το 2017 με τη διοργάνωση της Ντοκουμέντα σε Αθήνα και Κάσελ και τον τελευταίο χρόνο με την πανδημία. Η εικαστική σκηνή στην Ελλάδα επηρεάστηκε με τρόπους που ακόμη δεν έχουν διαφανεί και γι’ αυτό συχνά μιλάμε με εκνευρισμό και αμηχανία για «εθνική» ταυτότητα. Ηρθε η ώρα, πιστεύω, για εξωστρέφεια με ένα πιο συστημικό και παράλληλα αντι-συστημικό τρόπο.
Γι’ αυτό επέλεξα τον γενικό τίτλο «Greece in USA» για την πλατφόρμα και όχι έναν χαριτωμένο, εννοιολογικό τίτλο όπως συνηθίζουμε μετά τον μεταμοντερνισμό. Ηθελα να μην έχει μεταφορική διάσταση ο τίτλος, διακινδυνεύοντας, ή και προκαλώντας, παρεξηγήσεις. Ο τίτλος εισάγει και τη διερώτηση ως προς τα στερεότυπα και τις διαφορετικές εκφάνσεις και αντιλήψεις για την «ελληνική εθνικότητα, γλώσσα και χώρα».
– Πώς θα περιγράφατε το ελληνικό καλλιτεχνικό τοπίο στις ρευστές συνθήκες της πανδημίας;
– Σήμερα που οι χάρτες και οι χώρες «αναποδογυρίζουν» είναι καλό να αξιοποιήσουμε τις νέες πραγματικότητες και τις ασύμμετρες γνώσεις που προκύπτουν. Οι ριζικές αλλαγές που συμβαίνουν διεθνώς σε τόσο βασικά θέματα μας επηρεάζουν απόλυτα. Πιθανώς να χρειάζεται να αξιοποιήσουμε αυτές τις αλλαγές όχι ως ιθαγενείς αλλά ως κοσμοπολίτες σε μια διεθνοποιημένη αγορά.
Η εξωστρέφεια του ελληνικού πολιτισμού δεν αφορά μόνο την ελληνική τέχνη που «εξάγεται» αλλά και τη διεθνή τέχνη που παρουσιάζεται στην Ελλάδα. Είναι πιθανώς η άλλη όψη του θέματος. Oι διεθνώς καταξιωμένοι καλλιτέχνες έρχονται στην Ελλάδα για να απολαύσουν τον ήλιο και τη θάλασσα ή για να αναβαθμιστεί το έργο τους με τη συνεργασία τους με συγκεκριμένους φορείς, μουσεία, ανεξάρτητους εκθεσιακούς χώρους και φεστιβάλ; Οσο οι θεσμοί στην Ελλάδα ισχυροποιούνται και το υπουργείο Πολιτισμού έχει μια πιο –καλώς εννοούμενη– συστημική προσέγγιση για τη σύγχρονη τέχνη, τόσο θα θωρακίζεται και θα ενδυναμώνεται η εξωστρέφεια και η πολιτιστική διπλωματία.
Στόχος του Greece in USA είναι η παρουσίαση πρότζεκτ όπου συμμετέχουν μαζί Ελληνες και ξένοι καλλιτέχνες, σε σύγχρονες θεματικές που δεν περιορίζονται στην ελληνική εμπειρία ή γραμματεία. Εάν οι τοπικοί φορείς και συλλέκτες δεν στηρίξουν τη σκηνή και δεν ενεργοποιήσουν και νεότερους συλλέκτες, δεν θα υπάρξει επιδραστικό μέλλον της σκηνής. Απ’ όσο γνωρίζω το Ωνάσειο στηρίζει το Εθνικό Θέατρο και το ΕΜΣΤ, ενώ το ΝΕΟΝ και το ΔΕΣΤΕ έχουν ανακοινώσει την υποστήριξη του ΕΜΣΤ, εστιάζοντας στην υποστήριξη ειδικών αιθουσών με τις συλλογές τους και όχι στη διοίκηση εκθεσιακών χώρων ή μουσείων που θα στεγάζουν τις συλλογές τους.
Το δίπολο εξωστρέφεια – ανασφάλεια αποτελεί σχεδόν παθολογικό κράμα
– Η Ελλάδα διαθέτει κάποιους πολύ ισχυρούς –διεθνώς– συλλέκτες. Ασκούν επίδραση στον διεθνή εικαστικό χώρο; Και τελικά υποστηρίζουν έμπρακτα τους Eλληνες καλλιτέχνες;
– Οι Eλληνες συλλέκτες καθορίζουν την τοπική σκηνή περισσότερο απ’ όσο επηρεάζουν την παγκόσμια σκηνή της τέχνης και γι’ αυτό τον λόγο ίσως θα είχε νόημα να επικεντρωθούν ακόμη περισσότερο στην Ελλάδα. Οχι μόνο ως προς τη στήριξη των δημόσιων μουσείων, αλλά και των μη κερδοσκοπικών εκθεσιακών χώρων, των καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων και των φουάρ, που χρειάζεται να επιβιώσουν για να στηρίξουν τους καλλιτέχνες. Στην Ελλάδα η πλειονότητα των ανεξάρτητων/πολιτικών καλλιτεχνών συνεργάζεται, ή θα ήθελε να συνεργάζεται, με τις γκαλερί, τα μεγάλα ιδρύματα και το κράτος. Οι γκαλερί που έχουν επιβιώσει είναι αποδυναμωμένες και δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τα μεγάλα μουσεία όπως γίνεται με τις «mega» γκαλερί στο εξωτερικό. Συνεργάζομαι στενά για το Pettibon Foundation με γκαλερί όπως οι David Zwirner, Regen Projects, Sadie Coles και θεωρώ ότι οι εμπορικές αίθουσες τέχνης χρειάζονται στήριξη για να αντιμετωπίσουν το ακραία ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον. Αλλωστε το κράτος μέσω και των ΕΣΠΑ στήριζε την Αrt Athina, τη μόνη διεθνή εμπορική έκθεση τέχνης που λαμβάνει χώρα στην Αθήνα. Είναι παράδοξο, μια εμπορική φουάρ θα έπρεπε να στηρίζεται από το ίδιο το εμπόριο της τέχνης και τους συλλέκτες και όχι από δημόσια κονδύλια. Εάν τα κονδύλια αφομοιώνονται από μια εμπορική έκθεση με ποιο τρόπο θα ενισχυθούν οι μη κερδοσκοπικοί ανεξάρτητοι φορείς και οι νέοι καλλιτέχνες;
– Η ελληνική ιδιαιτερότητα, έλεγε ο Ντένυς Ζαχαρόπουλος σε μια συζήτησή του με τον Χρήστο Ιωακειμίδη, πάει χέρι χέρι με μια ρομαντική περιθωριοποίηση. Εχουμε επενδύσει στην περιθωριοποίηση; Είμαστε διαφορετικοί ή απλώς ανασφαλείς και εσωστρεφείς;
– Για να παραφράσω τη γνωστή φράση του Βολταίρου «κι αν ακόμα δεν υπήρχε η ιδιαιτερότητά μας, θα έπρεπε να την εφεύρουμε». Ως προς την εσωστρέφεια, αρκεί να δούμε την εμπλοκή μας στην πολιτική σκηνή τη δεκαετία του ’80 για να διαπιστώσουμε ότι πιθανώς δεν βρίσκεται εκεί η πάλη μας, αλλά στο δίπολο της εξωστρέφειας με την ανασφάλεια που αποτελεί σχεδόν ένα παθολογικό κράμα. Ομως, όπως έγραψε και ο κ. Τζιρτζιλάκης, οι δημιουργικές αντιφάσεις μάς πάνε μπροστά ως έθνος. Ισως ο σύγχρονος ρομαντισμός στην τέχνη να βρίσκεται στην ουτοπία των συλλογικοτήτων.
– Στη δεκαετία του ’60 πολλοί Ελληνες καλλιτέχνες συμμετείχαν οργανικά στις καλλιτεχνικές ζυμώσεις του εξωτερικού. Ο Κουλεντιανός, ο Δανιήλ, ο Κανιάρης, ο Κεσσανλής, ο Ακριθάκης, κ.ά. είχαν ουσιαστικές σχέσεις με καλλιτέχνες και επιμελητές στις χώρες όπου έζησαν. Οι περισσότεροι όμως δεν κατάφεραν να ενταχθούν σε μια ευρωπαϊκή ιστορία της τέχνης εξαιτίας της έλλειψης μουσείων, διπλωματίας, εθνικής υποστήριξης. Πιστεύετε πως αλλάζει αυτό για τις σημερινές γενιές;
– Πράγματι οι καλλιτέχνες στους οποίους αναφέρετε συμμετείχαν σε πολιτιστικές ζυμώσεις στο εξωτερικό και σε αυτό το πλαίσιο παρατηρούμε και την αντίστοιχη παρουσία επιμελητών με διεθνή πορεία όπως ο κ. Ιωακειμίδης και ο κ. Ζαχαρόπουλος ή και συλλεκτών όπως ο Ιόλας που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο για την ελληνική παρουσία στο διεθνές τοπίο.
Θα συμπλήρωνα στο ερώτημά σας ότι ενώ είμαστε περήφανοι για τον Λουκά Σαμαρά, τον Θεόδωρο Στάμο, τον Κουνέλη, τη Χρύσα, τη Λίντα Μπένγκλις, πώς συμβάλαμε ως κράτος στην εξέλιξή τους; Για την αλλαγή παραδείγματος η ανίχνευση «ταλέντων» και δημιουργικότητας χρειάζεται να γίνεται στο φυτώριο που καλλιεργεί τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό, ειδάλλως δεν θα μπορεί το εξειδικευμένο ξένο κοινό να εντοπίσει ποια είναι τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού και σε ποια σημεία διαφοροποιείται ή ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη. Σύγχρονοι καλλιτέχνες όπως οι Κύπριοι Μαρία Χασάπη, Χάρις Επαμεινώνδα, Χριστόδουλος Παναγιώτου υποστηρίχθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού της Κύπρου με συντονισμένο τρόπο – η Κύπρος διαπίστωσε νωρίς τη χρησιμότητα της πολιτιστικής διπλωματίας. Μέρος της επιτυχίας αυτών των καλλιτεχνών ήταν και η υποστήριξη που είχαν από το κράτος τους. Ενώ στην περίπτωση των Ελλήνων εικαστικών όπως οι Γεωργία Σαγρή, Γιάννης Βαρελάς, Γιώργος Σαπουτζής, Στέφανος Τσιβόπουλος και Αθανάσιος Αργιανάς η πορεία τους ήταν σχεδόν αποκλειστικά δικό τους επίτευγμα.
– Πόσο κυρίαρχα είναι τα στερεότυπα για την ελληνική τέχνη στο εξωτερικό; Ανάμεσα στο ένδοξο κλασικό παρελθόν και στην καρτποσταλική Ελλάδα του κρασιού και της θάλασσας υπάρχει χώρος για τα σύγχρονα έργα;
– Επικρατεί αμηχανία. Οι ξένοι συνάδελφοι είναι εξαιρετικά προσεκτικοί και εκφράζουν προκαταβολικά την έλλειψη γνώσης – σε αντίθεση με την πληροφόρηση που έχουν για τους μεγάλους συλλέκτες. Εχω την εντύπωση ότι θα ήθελαν να μάθουν περισσότερα για τη σύγχρονη ελληνική σκηνή. Γι’ αυτό και ο ρόλος ενός φορέα όπως το Greece in USA μπορεί να είναι καταλυτικός για την προβολή του έργου των Ελλήνων καλλιτεχνών στο εξωτερικό μέσω της ώσμωσης με διεθνείς καλλιτέχνες και φορείς. Από την εμπειρία μου ως επιμελήτριας της Μπιενάλε Performa της Νέας Υόρκης, που ίδρυσε η καταξιωμένη ιστορικός τέχνης RoseLee Goldberg, διαπίστωσα ότι οι Ελληνες καλλιτέχνες μπορούν να σταθούν επάξια πλάι στους Αμερικανούς.
