Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Για ανθρώπους μιλάει, που ζουν σε μία θολή και σκοτεινή εποχή. Όπως εμείς σήμερα» απαντάει ο Γιώργος Κιμούλης στην ερώτησή μας για το ποιο πράγμα μιλάει ο «Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή, που έρχεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος. Ο Γιώργος Κιμούλης, ο οποίος ερμηνεύει και τον ομώνυμο ρόλο, λέει επίσης στην «Κ» πως ο Σοφοκλής στον «Φιλοκτήτη» καταθέτει ένα είδος απολογίας. Για τη θεματική της τραγωδίας ο κ. Κιμούλης λέει πως αφορά τον τρόπο που η παλαιότερη γενιά πιστεύει ότι μπορεί να καθοδηγήσει τη νεότερη: «Δυστυχώς, όμως, ο τρόπος που η παλαιότερη γενιά έχει οργανώσει αυτή την καθοδήγηση ωθεί τους νεότερους να απομακρύνονται». Επίσης, λέει πως στην τραγωδία αυτή οι έννοιες ατομικό και συλλογικό συγκρούονται, σημειώνοντας ωστόσο πως είναι δύο έννοιες που μπορούν να συνυπάρχουν.
–Κύριε Κιμούλη, γιατί θελήσατε να ασχοληθείτε με τον «Φιλοκτήτη»; Νομίζω δεν είναι η πρώτη φορά που επιχειρήσατε να το κάνετε.
–Όχι. Είχα σχεδιάσει κι άλλες φορές να ανεβάσω το έργο αυτό, αλλά δεν έγινε πράξη. Πολλές δουλειές σχεδιάζονται και δεν γίνονται. Πάντοτε είναι ίδια η αιτία που με ωθεί να επιλέξω ένα έργο και αυτό είναι η θεματική του.
–Στον «Φιλοκτήτη» ποια είναι αυτή η θεματική;
–Είναι ο τρόπος που η παλαιότερη γενιά πιστεύει ότι μπορεί να καθοδηγήσει τη νεότερη. Δυστυχώς, όμως, ο τρόπος που η παλαιότερη γενιά έχει οργανώσει αυτή την καθοδήγηση ωθεί τους νεότερους να απομακρύνονται. Έτσι η νεότερη γενιά σχεδόν νιώθει πως είναι ορφανή και αδιαφορεί για ό,τι έχει προηγηθεί αυτής. Και αυτό για εμένα είναι εγκληματικό. Κανένα μέλλον δεν χτίζεται, αδιαφορώντας και διαγράφοντας το παρελθόν μας. Ο άνθρωπος ιχνηλατεί τον τόπο του, τον τόπο που του έχει δοθεί, αλλά η ιχνηλασία αυτή πρέπει να έχει ως εκκίνηση τα ίχνη των παλαιότερων.
–Σας απασχόλησε ο μύθος που ίσως να κρύπτει ακόμα και σήμερα «νουν αληθείας»;
–Όλα τα κλασικά έργα λέγονται κλασικά γιατί τη στιγμή που παίζονται είναι σαν να έχουν γραφτεί τη στιγμή που παρουσιάζονται και αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι δυστυχώς δεν αλλάζουν. Μπορεί να μεταμορφώνονται, αλλά δεν αλλάζουν. Κάνουν συνεχώς τα ίδια λάθη. Σαν να ξεχνούν. Ο σκοπός της Τέχνης λοιπόν είναι να υπενθυμίζει διαρκώς στους ανθρώπους αυτά που οι άνθρωποι ξεχνούν. Υπομνηστικός είναι ο ρόλος της. Δεν είναι ούτε καθοδηγητικός, ούτε εφησυχαστικός. Το ένδυμα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, εκτός ίσως από δύο τραγωδίες, είναι μυθικό. Οι αρχαίοι Έλληνες θεατές γνώριζαν σχεδόν όλες τις εκδοχές των μύθων. Την ίδια στιγμή ήξεραν πως αυτά που διαδραματίζονται στη σκηνή, αφορούν τους ίδιους και την κοινωνία τους. Με αυτή λοιπόν την έννοια οι θεατές κατόρθωναν την ίδια στιγμή που η μυθική εικόνα τους κρατούσε σε μία ελαφρά απόσταση, να μπορούν να κρίνουν τα δικά τους ζητήματα, και όχι να ταυτίζονται απόλυτα με την ιστορία των μυθικών ηρώων.
–Μιλάει ο «Φιλοκτήτης» για ήρωες ή για ανθρώπους που πασχίζουν να γίνουν τέτοιοι;
–Για ανθρώπους μιλάει, που ζουν σε μία θολή και σκοτεινή εποχή. Όπως εμείς σήμερα. Ο Σοφοκλής έγραψε αυτό το έργο σε ηλικία 85 ετών, σε μία ίσως από τις πιο θολές περιόδους της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ενάμιση χρόνο πριν περίπου είχε γίνει το περίφημο πραξικόπημα, η κατάλυση της δημοκρατίας. Άρα ένα βασικό στοιχείο είναι ότι αυτή η κατάλυση της αριστοκρατικής τάξης στηρίχτηκε σε μία νέα γενιά χωρίς αξίες, με μία πλήρη διαγραφή του παρελθόντος και με μοναδικό στόχο το προσωπικό συμφέρον του καθενός. Σε λίγους μήνες επανήλθε η δημοκρατία. Ο «Φιλοκτήτης» θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η τραγωδία της εξαπάτησης και της κατάρρευσης κάθε ιδεολογίας.
–Είναι θεμιτό το κοινό καλό με κάθε τίμημα;
–Όχι, δεν είναι με κάθε τίμημα. Γιατί πολλές φορές στον βωμό του κοινού καλού έχουν γίνει πολλά εγκλήματα.
–Πώς υπάρχει στον «Φιλοκτήτη» η έννοια του ατομικού και του συλλογικού; Ο Οδυσσέας, ο Νεοπτόλεμος και ο Φιλοκτήτης σήμερα στην κοινωνία ποιον νομίζετε πως εκπροσωπούν ή καθρεφτίζουν;
–Η σύγκρουση του ατομικού με το συλλογικό είναι εμφανής στην τραγωδία αυτή. Ο Οδυσσέας εκπροσωπεί την άποψη ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αναφέρεται μάλιστα –στην πρώτη εμφάνισή του– στον περίφημο δόλιο Ερμή. Σαν να λέει δηλαδή ότι αν ο σκοπός είναι ιερός, την απάτη την ευλογεί και ο θεός. Ο Οδυσσέας θα μπορούσε να είναι ο εκπρόσωπος του πολιτικού εφικτού, αυτού του απόλυτου ρεαλισμού, ενώ ο Φιλοκτήτης θα μπορούσε να είναι ο εκπρόσωπος της ουτοπίας και του επιθυμητού. Αυτοί οι δύο συγκρούονται μεταξύ τους και φαντασιώνονται ότι με αυτή τη σύγκρουση καθοδηγούν τη νεότερη γενιά που είναι ο Νεοπτόλεμος. Ο Νεοπτόλεμος όμως αδιαφορεί πλήρως και για τον έναν και για τον άλλον, και βαδίζει σε έναν δικό του δρόμο, όπως φαντάζεται κι αυτός. Αυτός ο δρόμος όμως είναι επικίνδυνος, γιατί δεν έχει καμία συγγένεια με αυτό που έχει συμβεί πριν. Και μέλλον που δεν σέβεται το παρελθόν είναι σίγουρα δυστοπικό. Απ’ τη μυθολογία μαθαίνουμε πως ο Νεοπτόλεμος στην Τροία έκανε μεγάλα εγκλήματα.
–Αυτό που λέμε ο σκοπός αγιάζει τα μέσα… ισχύει;
–Πολλοί πιστεύουν πως ισχύει. Ο Φιλοκτήτης βέβαια αντιδρά σε αυτό. Θεωρώ όμως πως δεν αντιδρά απλώς επειδή πραγματικά πιστεύει το αντίθετο. Αντιδρά περισσότερο επειδή το δικό του συμφέρον ή ο εγωισμός του έχει θιχτεί, αφού τον έχουν εγκαταλείψει για δέκα χρόνια σε μία ερημιά. Τώρα που τον έχουν ανάγκη τον φωνάζουν ξανά ζητώντας του να πάρει μέρος σ’ ένα πόλεμο για το κοινό καλό. Στην τραγωδία αυτή οι έννοιες ατομικό και συλλογικό συγκρούονται. Όμως είναι δύο έννοιες που μπορούν να συνυπάρχουν. Η γνώμη μου είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ατομικά συλλογικός, χωρίς αυτές οι δύο έννοιες να συνιστούν αντίφαση. Βέβαια σήμερα ζούμε σε μία εποχή που οι άνθρωποι νομίζουν ότι οποιαδήποτε συλλογική συμπεριφορά θα καταστρέψει την ατομικότητά τους. Το πληθυντικό όμως δεν διαλύει το ενικό. Η πληθυντική συμπεριφορά δεν διαλύει την ενικότητα. Το αντίθετο. Την φωτίζει και την κάνει πιο σημαντική.
–Αυτό όμως δεν έρχεται σε αντίθεση με την κοσμοθεωρία του αρχαίου κόσμου περί αποστροφής της ιδιωτικότητας…;
–Οι αρχαίοι Έλληνες ποτέ δεν έλεγαν ότι το ατομικό και το συλλογικό είναι δύο έννοιες που συγκρούονται. Αντιθέτως έλεγαν ότι είναι δύο έννοιες που συνυπάρχουν. Εμείς τις βλέπουμε ως έννοιες που συγκρούονται και η μία αναίρει την άλλη. Επαναλαμβάνω, μπορεί κάποιος να είναι ατομικά συλλογικός.
Η τέχνη μιλάει στον καθένα χωριστά
«Δεν μπορεί να είναι ανεπηρέαστος ο ερμηνευτής από τον χρόνο και τον τόπο που ζει, ούτε να μην επηρεάζεται απ’ αυτά τα οποία πιστεύει και από αυτό που είναι ο ίδιος».
–Ζούμε σε εποχή εξόχως δυστοπική… ίσως βέβαια να ήταν πάντα έτσι. Σε τι νομίζετε ότι στόχευε ο Σοφοκλής, βάζοντας στο επίκεντρο τους συγκεκριμένους ήρωες;
–Εκτός λοιπόν από όλα αυτά που θέλει ο ίδιος να καταθέσει έχω την αίσθηση και όχι μόνο εγώ, αλλά και σημαντικοί σχολιαστές αρχαίων ελληνικών τραγωδιών ότι εδώ ο Σοφοκλής καταθέτει ένα είδος απολογίας. Σαν να απολογείται για τη στάση που είχε κρατήσει στο πραξικόπημα του 411. Σαν να λέει δηλαδή ότι γι’ αυτήν τη νέα γενιά, η οποία δολοφόνησε, συνωμότησε, έκανε αίσχη κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος, την ευθύνη την έχουμε και εμείς οι παλαιότεροι. Εμείς αντρώσαμε αυτή τη νέα γενιά.
–Εμείς σήμερα και ως αναγνώστες του ίδιου του κειμένου, αλλά και ως θεατές της τραγωδίας του «Φιλοκτήτη» πού νομίζετε ότι πρέπει να σταθούμε, τι πρέπει να κρατήσουμε από τον μύθο, από τους ήρωες, από τις ιδέες του έργου; Είναι εύκολο να κρατήσουμε μόνο ένα πράγμα;
–Η τέχνη δεν μιλάει στους πολλούς, αλλά δεν μιλάει και στους λίγους. Μιλάει πάντα στον καθένα χωριστά. Αυτό σημαίνει ότι μία παράσταση που προσπαθεί να ερμηνεύσει ένα πολυεπίπεδο έργο οφείλει να λειτουργεί και αυτή με αυτόν τον τρόπο, να επιτρέπει δηλαδή στον κάθε θεατή να εισπράξει αυτό που ο ίδιος έχει αναγνωρίσει…
–Εσείς τι εισπράξατε δουλεύοντας πάνω στο κείμενο;
–Ο ερμηνευτής στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει ένα έργο δεν πρέπει επίσης να ξεχνά πως την ίδια στιγμή που ερμηνεύει ένα έργο, ερμηνεύει και τον εαυτό του. Δεν μπορεί ο ερμηνευτής να ξεφύγει και να λειτουργεί ερήμην του εαυτού του. Άρα αυτά τα οποία μπορεί εγώ να έχω ανάγκη να δω μέσα από αυτό το έργο που ερμηνεύω δεν αποκλείεται να με επηρεάζουν πάρα πολύ. Άλλωστε ένας πολύ παλιός φιλόλογος ο Βιλαμόβιτς έλεγε ότι αυτό που πραγματικά θέλει να πει ένα έργο, όσο κι αν αυτό το έργο έχει αυτονομηθεί στη διάρκεια των αιώνων, το ξέρει μόνο η ψυχή του συγγραφέα. Κανένας άλλος. Εμείς ουσιαστικά ερμηνεύουμε όχι μόνο το έργο, αλλά και όλες τις ερμηνείες που έχουν γίνει γι’ αυτό το έργο μέχρι να αποφασίσουμε να το ερμηνεύσουμε κι εμείς. Αυτό που ερμηνεύουμε δεν μπορεί να βρίσκεται έξω από τη χρονική στιγμή που ζούμε. Δεν μπορεί να είναι ανεπηρέαστος ο ερμηνευτής από τον χρόνο και τον τόπο που ζει, ούτε να μην επηρεάζεται απ’ αυτά τα οποία πιστεύει και από αυτό που είναι ο ίδιος.
–Κάνοντας μια αναγωγή στο σημερινό δίπολο και αν θέλετε και δίλημμα μεταξύ ηθικής ευθύνης και καλλιτεχνικής ελευθερίας, αλλά και σε σχέση με όσα τεκταίνονται στη Γάζα, πώς θα μπορούσατε να τοποθετηθείτε σε σχέση και με τον «Φιλοκτήτη» και με τα ζητήματα που θέτει;
–Όταν έχει ενθρονιστεί μέσα στον σύγχρονο άνθρωπο ως κάτι πολύ σημαντικό η ατομικότητά του έχει δημιουργήσει μία ακραία εγωιστική συμπεριφορά. Οτιδήποτε βρίσκεται έξω από το δέρμα του είναι σαν να μην τον αφορά. Για εμένα αυτός είναι ο επικείμενος θάνατος του ανθρώπου, η αδιαφορία του για τον άλλον. Το θέατρο οφείλει να υπενθυμίζει στους ανθρώπους πώς ο άνθρωπος έχει υποχρέωση να επιστρέψει στους άλλους. Σ’ αυτούς που είναι απέναντί του. Να επιστρέψει στους ανθρώπους.
Πληροφορίες
«Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Γιώργου Κιμούλη. Αρχαίο Θέατρο Κουρίου, 18 και 19 Ιουλίου, ώρα έναρξης παραστάσεων 9:00 μ.μ. | Προσέλευση στο Αρχαίο Θέατρο Κουρίου 8:00 μ.μ.
Εισιτήρια: SOLDOUT TICKETS | Καταστήματα STEPHANIS παγκύπρια
Επικοινωνία: 7000 2414 │ www.greekdramafest.com
