Το πνεύμα ενθουσιασμού έφτανε τα όρια της υστερίας

Της *ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ ΓΙΑΓΚΟΥ

Ο Επίσκοπος Πάφου, τοποτηρητής του αρχιεπισκοπικού θρόνου (1933-1947) Λεόντιος, απετέλεσε την κορυφαία μορφή του εθνικού αγώνα των Ελλήνων Κυπρίων για ένωση με την Ελλάδα κατά τη δύσκολη περίοδο της Παλμεροκρατίας (1933-1939) και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945). Ο Λεόντιος διώχθηκε από τους Βρετανούς κατά τη δεκαετία του 1930 οι οποίοι είχαν προσπαθήσει με διάφορους τρόπους – ανεπιτυχώς καθώς φάνηκε στη συνέχεια – να αποδυναμώσουν το ενωτικό κίνημα. Η συμβολή του Λεοντίου στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πολυεπίπεδη ιδιαίτερα μετά την είσοδο της Ελλάδας στις εχθροπραξίες. Η 28η Οκτωβρίου 1940 απετέλεσε ημερομηνία σταθμό για την Κύπρο: Από τη μια συνετέλεσε στην κατάρρευση πολλών από τους ανελεύθερους νόμους που η αποικιακή κυβέρνηση εφάρμοσε μετά την καταστολή της εξέγερσης των Οκτωβριανών του 1931. Από την άλλη η ταύτιση πλέον των ελληνοβρετανικών συμφερόντων επανέφερε στο προσκήνιο δυναμικά το θέμα της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Πράγματι στο άκουσμα της είδησης οι Έλληνες Κύπριοι πραγματοποίησαν διαδηλώσεις σε όλες τις μεγάλες πόλεις του τόπου στις οποίες, σύμφωνα με τον Βρετανό Κυβερνήτη Battershill «το πνεύμα ενθουσιασμού έφτανε τα όρια της υστερίας». Ο Λεόντιος ήταν η κεντρική φιγούρα των ενωτικών εκδηλώσεων: Στη Λάρνακα έγινε δεκτός από ένα ενθουσιώδες πλήθος στο οποίο είπε τα εξής: «Λησμονούμεν το παρελθόν. Δεν είναι ώρα λόγων αλλά έργων. Εις τον αγώναν άλλοι ας προσφέρουν τα χρήματά των και άλλοι το αίμα των...». Στη Λεμεσό τον υποδέχθηκε πλήθος κόσμου το οποίο ζητωκραύγαζε υπέρ της Ελλάδος και της Βρετανίας. Στη νέα του ομιλία ο Λεόντιος σημείωσε: «[…] Θα εξετάσωμεν τον τρόπον του σχηματισμού εθελοντικού σώματος. Χωρίς Αγγλίαν και χωρίς Ελλάδα ο κόσμος δεν αξίζει. Τώρα δεν έχομεν να λύσωμεν άλλα ζητήματα. Όλα θα τα λύση η κοινή νίκη».

Πράγματι σημαντική ήταν η προσπάθεια του Λεοντίου να οργανώσει τους Κυπρίους εθελοντές για κατάταξη όχι στο Κυπριακό Σύνταγμα (Cyprus Regiment), το οποίο δημιουργήθηκε από την αποικιακή κυβέρνηση τον Φεβρουάριο του 1940, αλλά στον ελληνικό στρατό. Ο Λεόντιος εξέδωσε αρχικά σχετική ανακοίνωση και στη συνέχεια προχώρησε στην εγγραφή εθελοντών για τον ελληνικό στρατό. Η ευρεία απήχηση που είχε η έκκλησή του ανησύχησε ιδιαίτερα τους Βρετανούς, οι οποίοι θεώρησαν ότι με την επιστροφή τους στην Κύπρο οι εθελοντές θα ενίσχυαν περαιτέρω το ενωτικό κίνημα. Έτσι προώθησαν αίτημα στην ελληνική κυβέρνηση ώστε να δηλωθεί στους Κυπρίους εθελοντές ότι ήταν προτιμότερο να καταταγούν στις βρετανικές δυνάμεις του Κυπριακού Συντάγματος. Ταυτόχρονα ζήτησαν από τον Έλληνα πρόξενο στη Λευκωσία να ειδοποιήσει τον Λεόντιο ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν θεωρούσε ότι οι σχετικές ενέργειες ήταν ωφέλιμες για τον συμμαχικό σκοπό, όπως και έγινε. Αν και το θέμα τελικά σταμάτησε, ο τοποτηρητής δεν σταμάτησε σε καμία περίπτωση να προωθεί το ζήτημα της ένωσης. Είχε, μάλιστα, την ευκαιρία να το θέσει και κατά τη διάρκεια της σύντομης επίσκεψης του Βρετανού πρωθυπουργού Winston Churchill στην Κύπρο, το 1943, με τον οποίο συναντήθηκε. Παράλληλα, ο Λεόντιος πρωτοστάτησε στη διεξαγωγή παγκυπρίων εράνων υπέρ του ελληνικού στρατού και της Ελλάδας γενικότερα, οι οποίοι γνώρισαν πρωτοφανή επιτυχία και συγκέντρωσαν υπέρογκα για την εποχή ποσά. Μάλιστα, ο Βρετανός κυβερνήτης σημείωνε σε ιδιωτική αλληλογραφία ότι «ο κόσμος εδώ προσφέρει τις βέρες του για να ενισχύσει την ελληνική προσπάθεια. Φοβάμαι ότι οποιαδήποτε προσπάθεια για ενίσχυση του Βρετανικού Πολεμικού Ταμείου θα αποτύχει, όταν όλοι προσφέρουν αποκλειστικά στο Ελληνικό Ταμείο». Επίσης, κατά την περίοδο του πολέμου ο Λεόντιος μερίμνησε για τη φιλοξενία χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων που κατέφυγαν στην Κύπρο από τα νησιά κυρίως του βορειοανατολικού Αιγαίου.

Στιγμιότυπο από την επίσκεψη του Βρετανού πρωθυπουργού Winston Churchill, 1 Φεβρουαρίου 1943

Επανεκκίνηση πολιτικής ζωής

Η συμβολή των Κυπρίων στη συμμαχική πολεμική προσπάθεια ανάγκασε την αποικιακή κυβέρνηση να είναι πιο διαλλακτική σε σχέση με την πολιτική ζωή του τόπου. Έτσι την περίοδο αυτή επανεκκινήθηκε η πολιτική ζωή του τόπου – την οποία οι Βρετανοί είχαν παγώσει μετά τα γεγονότα των Οκτωβριανών – και δημιουργήθηκαν νέα κόμματα και οργανώσεις, όπως το Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού (1941), η Παναγροτική Ένωση Κύπρου (1943) και το Κυπριακό Εθνικό Κόμμα (1943). Ταυτόχρονα, επιτράπηκε από τους Βρετανούς και η συνδικαλιστική δραστηριότητα, ενώ διεξήχθησαν το 1943 δημοτικές εκλογές, οι οποίες ήταν οι πρώτες μετά το 1931. Παράλληλα με τις άλλες του κινήσεις, ο Λεόντιος προσπάθησε επανειλημμένα να ενώσει τις πολιτικές δυνάμεις του τόπου και να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της κυπριακής Αριστεράς και Δεξιάς το οποίο μεγάλωνε καθώς ο πόλεμος πλησίαζε στο τέλος του. Ωστόσο, δέχθηκε έντονη κριτική από τη Δεξιά για τη μετριοπάθεια με την οποία αντιμετώπιζε το ΑΚΕΛ και την Αριστερά γενικότερα. Σε κάθε περίπτωση στόχος του Λεοντίου ήταν η δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών δυνάμεων του τόπου το οποίο θα προωθούσε τον ενωτικό αγώνα. Μέχρι το καλοκαίρι του 1944, παρά τις προσπάθειες, δεν έγινε κατορθωτό να χαράξουν όλοι οι φορείς του τόπου κοινή πολιτική. Η απελευθέρωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944 έδωσε ώθηση στα κυπριακά κόμματα να συμφωνήσουν στο συντονισμό των ενεργειών τους για την επίτευξη της ένωσης υπό την ηγεσία του Λεοντίου. Η συμφωνία αυτή επιτεύχθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1944 και παρόλο που ήταν εξαιρετικά εύθραυστη και διήρκησε μόνο μερικές μέρες, ήταν ωστόσο πολύ σημαντική, διότι (πέρα από το γεγονός ότι όλα τα κόμματα του τόπου αποφάσισαν κοινή δράση για πρώτη φορά) προκάλεσε τρομερή ανησυχία στις αποικιακές αρχές. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε τίποτα χειρότερο για τους Βρετανούς από το ενδεχόμενο συνεργασίας των πολιτικών κομμάτων του τόπου. Γι’ αυτό και όταν η προσπάθεια κατέρρευσε, με το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών στην Αθήνα, ο Κυβερνήτης δήλωσε ανακουφισμένος.

Κυπρίες εθελόντριες της Auxiliary Territorial Service (A.T.S.) στη Βόρεια Αφρική  (Παγκύπριος Σύνδεσμος Πολεμιστών Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου)

Το τέλος του πολέμου είδε την εντατικοποίηση των ενωτικών διεκδικήσεων υπό την ηγεσία του Λεοντίου και την τελική άνοδό του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο τον Ιούνιο του 1947. Πέθανε μόλις 36 μέρες μετά την εκλογή του εν μέσω των κρίσιμων γεγονότων της Διασκεπτικής. Αποτελεί χωρίς αμφιβολία μία κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης ιστορίας της Κύπρου την οποία υπηρέτησε με τρόπο πολυδιάστατο, ακούραστο και ανιδιοτελή.

*Η κ. Αναστασία Γιάγκου (PhD, University of London) είναι ιστορικός. Υπηρετεί στη Μέση Εκπαίδευση ως φιλόλογος.